Эсперанта/Суфіксы
Суфіксы ў эспэранта служаць пашырэньню слоўніка, дазваляючы з адносна невялікай колькасьці слоў стварыць шмат новых.
aĉ
правіцьСуфікс -aĉ- паказвае дрэнную якасьць, зьняважлівыя ці пагардлівыя адносіны.
- domo — дом; domaĉo — халупа;
- ĉevalo — конь; ĉevalaĉo кляча;
- aĉaĵo — брыдота.
ad
правіцьСуфікс -ad- паказвае паўторнасьць, працягласьць дзеяньня, а таксама ўтварае назвы дзеяньняў ад назоўных слоў.
- viziti — наведаць; vizitadi — наведваць (неаднаразова);
- pafo — стрэл; pafado — страляніна, стральба;
- lerni — вучыць; lernado — вучоба;
- broso — шчотка; brosado — дзеяньне чысьціць шчоткай;
- ade — працягла, доўга.
aĵ
правіцьСуфікс -aĵ- — нешта канкрэтнае, абазначае рэч ці прадмэт, які мае ўласьцівасьці, якасьці або зроблены з матар'ялу, згаданага ў корані слова.
- dolĉa — салодкі; dolĉaĵo — прысмак, ласунак;
- nova — новы; novaĵo — навіна;
- fino — канец; finaĵo — канчатак;
- trinki — піць; trinkaĵo — напой;
- konstruo — будова, будаваньне (дзеяньне); konstruaĵo — пабудова, будынак;
- araneo — павук; araneaĵo — павуціньне;
- ŝafo — баран; ŝafaĵo — бараніна;
- aĵo — рэч, прадмет.
an
правіцьСуфікс -an- абазначае чальца нейкага калектыву, жыхара мясцовасьці, пасьлядоўніка ці прыхільніка.
- ŝipo — карабель; ŝipano — чалавек, які працуе на караблі:
- familio — сям'я; familiano — сямейнік;
- Eŭropo — Эўропа; eŭropano — эўрапеец;
- urbo — горад; urbano — гаражанін;
- Kristo — Хрыстос; kristano — хрысьціянін;
- ano — чалец.
ar
правіцьСуфікс -ar- паказвае сукупнасьць аднародных прадметаў.
- vorto — слова; vortaro — слоўнік;
- arbo — дрэва; arbaro — лес;
- tendo — намёт; tendaro — летнік, намётавы лягер;
- regi — кіраваць; registaro — урад (сукупнасьць урадоўцаў);
- besto — жывёла; bestaro — статак, зграя;
- aro — мноства, група, сукупнасьць.
ĉj
правіцьСуфікс -ĉj- выкарыстоўваецца для ўтварэньня памяншальных мужчынскіх імёнаў. Пры гэтым магчымае адкіданьне некалькіх літар на канцы корня.
- Petro — Пётар — Pecĵo — Пеценька
- patro — тата — paĉjo — татачка
ebl
правіцьСуфікс -ebl- абазначае магчымасьць ці прыдатнасьць. (Гл. -end-, -ind-).
- manĝi — есьці; manĝebla — ядомы, прыдатны для ежы;
- legi — чытаць; legebla — чытэльны;
- kompreni — разумець; kompreneble — зразумела;
- ebla — магчымы;
- ebligi — умагчыміць.
ec
правіцьСуфікс -ec- паказвае на абстрактны стан, якасьць ці ўласьцівасьць.
- bela — прыгожы; beleco — прыгажосьць;
- juna — малады; juneco — маладосьць;
- amiko — сябра; amikeco — сяброўства;
- unu — адзін; unueco — адзінства;
- alto — вышыня (фізычны велічыня); alteco — высокасьць (якасьць);
- eco — уласьцівасьць, якасьць.
eg
правіцьСуфікс -eg- абазначае больш вялікую ступень, велічыню, уласьцівасьць. (Гл. -et-).
- domo — дом; domego — даміна;
- vento — вецер; ventego — бура;
- granda — вялікі; grandega — агромністы;
- rigi — сьмяяцца; ridegi — рагатаць;
- ega — велізарны, гіганцкі.
ej
правіцьСуфікс -ej- паказвае на месца з пэўнай уласьцівасьцю ці прызначэньнем. (Гл. -ing-, -uj-).
- lerni — вучыцца; lernejo — школа;
- herbo — трава; herbejo — луг;
- ĉevalo — конь; ĉevalejo — канюшня, стайня;
- libera — вольны; malliberejo — вязьніца;
- ejo — памяшканьне.
em
правіцьСуфікс -em- паказвае на схільнасьць ці звычку.
- babili — балбатаць; babilema — балбатлівы;
- postuli — патрабаваць; postulema — патрабавальны;
- inventi — вынаходзіць; inventema — вынаходлівы;
- gasto — госьць; gastema — гасьцінны;
- la sama sekso — той жа пол; samseksema — гомасэксуальны;
- emo — схільнасьць, прыхільнасьць, цяга.
end
правіцьСуфікс -end- абазначае неабходнасьць, абавязковасьць чаго-небудзь, тое што павінна быць зроблена. (Гл. -ebl-, -ind-).
- pagi — плаціць; pagenda — такі, які павінны быць аплочаны;
- legi — чытаць; legenda — такі, які павінны быць прачытаны;
- enda — абавязковы.
er
правіцьСуфікс -er- абазначае дробную састаўную часьцінку чагосьці.
- sablo — пясок; sablero — пясчынка;
- polvo — пыл; polvero — пылінка;
- pluvo — дождж; pluvero — кропля дажджу;
- mono — грошы; monero — манэта;
- ero — часьцінка.
estr
правіцьСуфікс -estr- — начальнік, кіраўнік. (Гл. ĉef-).
- ŝipo — карабель; ŝipestro — капітан;
- urbo — горад; urbestro — мэр, бурмістар;
- cent — сто; centestro — сотнік;
- estro — начальнік, шэф.
et
правіцьСуфікс -et- абазначае памяньшэньне велічыні, ступені, якасьці. (Гл. -eg-).
- vojo — шлях; vojeto — сьцяжынка;
- ridi — сьмяяцца; rideti — усьміхацца;
- knabino — дзяўчынка; knabineto — дзяўчо;
- etfingro — мезенец;
- eta — дробны, маленькі.
id
правіцьСуфікс -id- абазначае дзіця, нашчадка.
- koko — певень; kokido — кураня;
- kato — кот; katido — кацяня;
- reĝo — кароль; reĝido — каралевіч;
- Latino — лацінская мова; latinida lingvo — раманская мова, якая паходзіць ад лаціны;
- Rahvalodo — Рагвалод; Rahvalodidoj — Рагвалодавічы;
- ido — дзіця, нашчадак.
ig
правіцьСуфікс -ig- абазначае рабіць якім-небудзь, прымусіць рабіць. Тое, што стаіць перад суфіксам, паказвае вынік дзеяньня. (Гл. -iĝ-).
- akra — востры; akrigi — вастрыць;
- bela — прыгожы; beligi — упрыгожваць;
- ridi — сьмяяцца; ridigi — сьмяшыць;
- edzo — муж; edzigi — жаніць;
- unu — адзін; unuigi — аб'яднаць;
- sen vesto — бяз вопраткі; senvestigi — распрануць;
- igi — прымусіць;
- forigi — прыбраць, выдаліць;
- troigi — перабольшваць.
iĝ
правіцьСуфікс -iĝ- абазначае рабіцца або стаць якімсьці, пераход у новы стан. Тое, што стаіць перад суфіксам, паказвае вынік зьмены. (Гл. -ig-).
- bela — прыгожы; beliĝi — папрыгажэць;
- pala — бледны; paliĝi — пабляднець;
- sidi — сядзець; sidiĝi — сесьці, садзіцца;
- naski — нараджаць; naskiĝi — нарадзіцца;
- komenci — пачынаць; komenciĝi — пачынацца;
- en (la) lito — у ложку; enlitiĝi — пакласьціся спаць;
- iĝi — зрабіцца;
- aliĝi — далучыцца.
il
правіцьСуфікс -il- азначае прылада, інструмант, сродак.
- tranĉi — рэзаць; tranĉilo — нож;
- flugi — лётаць; flugilo — крыло;
- plugi — араць; plugilo — плуг;
- sonori — зьвінець; sonorilo — званок, звон;
- komputi — лічыць; komputilo — камп’ютар;
- kuraci — лекаваць; kuracilo — лекі;
- ilo — прылада, інструмант, сродак.
in
правіцьСуфікс -in- абазначае істоту жаночага полу (Гл. vir-).
- viro — мужчына; virino — жанчына;
- koko — певень; kokino — курыца;
- profesoro — прафэсар; profesorino — настаўніца;
- fraŭlo — халасьцяк; fraŭlino — незамужняя жанчына;
- ina — жаночы.
ind
правіцьСуфікс -ind- абазначае які варты, заслугоўвае чагосьці. (Гл. -ebl-, -end-).
- legi — чытаць; leginda — варты прачытаньня;
- vidi — бачыць; vidinda — варты, каб на яго паглядзець;
- miri — зьдзіўляцца; mirinda — дзіўны;
- bedaŭri — шкадаваць; bedaŭrinde — шкада;
- ridi — сьмяяцца; ridinda — сьмешны;
- inda — варты.
ing
правіцьСуфікс -ing- абазначае рэч, у якую нешта (часткова) ўстаўляюць. (Гл. -uj-, -uj-).
- kandelo — сьвечка; kandelingo — падсьвечнік;
- glavo — меч; glavingo — похвы;
- fingro — палец; fingringo — напарстак.
ism
правіцьСуфікс -ism- абазначае вучэньне, палітычная дактрына ці сыстэма, рэлігійная догма ці напрамак у навуцы, мастацтве.
- Kristano — хрысьціянін; Kristanismo, Kristismo — хрысьціянства;
- vegetara — вегетарыянскі; vegetarismo — вегетарыянства;
- kapitalo — капітал; kapitalismo — капіталізм;
- rusa lingvo — руская мова; rusismo — русізм.
ist
правіцьСуфікс -ist- абазначае прафэсію ці занятак, альбо прыналежнасьць да якога-небудзь руху ці цячэньня.
- kanti — сьпяваць; kantisto — сьпявак;
- Esperanto — эспэранта; esperantisto — эспэрантыст;
- kapitalo — капітал; kapitalisto — капіталіст;
- komunismo — камунізм; komunisto, komunismano — камуніст.
nj
правіцьСуфікс -nj- выкарыстоўваецца для ўтварэньня памяншальных жаночых імёнаў. Пры гэтым магчымае адкіданьне некалькіх літар на канцы корня.
- patrino — маці; panjo — маманька;
- Maria — Марыя; Manjo — Маня.
obl
правіцьСуфікс -obl- ужываецца для стварэньня кратных лічэбнікаў.
- dua — другі; duobla — двайны;
- tri — тры; trioble — тройчы;
- multe — шмат; multobligi — памножыць;
- oble — памножаны на.
on
правіцьСуфікс -on- ужываецца для стварэньня дробавых лічэбнікаў.
- tri — тры; triono — траціна;
- du — два; duone — напалову;
- cent — сто; centono — сотая частка, адсотак;
- one — падзелены на.
op
правіцьСуфікс -op- ужываецца для стварэньня зборных лічэбнікаў.
- du — два; duope — удваіх;
- tri — тры; triopo — тройня;
- ope — калектыўна, гуртом.
uj
правіцьСуфікс -uj- мае тры значэньні:
- ёмістасьць для чагосьці
- mono — грошы; monujo — кашалёк, партманэтка;
- pipro — перац; piprujo — перачніца;
- расьліна па пладах
- pomo — яблык; pomujo — яблыня;
- rozo — ружа; rozujo — разарыюм, градка руж.
Каб адрозьніваць ад вазы, што зьмяшчае фрукты, ягады ці кветкі, часта ужываюць больш дакладныя словазлучэньні: pomarbo, rozbendo.
- краіна па народу
- Franco — француз; Francujo — Францыя;
- patro — бацька; Patrujo — Бацькаўшчына.
Апошнім часам для ўтварэньня назвы краіны ўжываюць слова lando ці неафіцыйны суфікс -i-
- Polujo, Polio, Pollando — Польшча.
ul
правіцьСуфікс -ul- абазначае асобу, якая валодае якасьцю, паказанай у корані.
- bela — прыгожы; belulo — прыгажун, belulino — прыгажуня;
- antaŭ — перад; antaŭulo — папярэднік;
- timi — баяцца; timulo — баязьлівец;
- ĉi tie — тут; ĉi-tieulo — тутэйшы;
- rampi — поўзаць; rampuloj — паўзуны;
- ulo — пэрсона (не абавязкова мужчынскага полу).
um
правіцьСуфікс -um- не мае акрэсьленага значэньня, ён прызначаны для стварэньня слоў, якія неяк зьвязаны з тым, што стаіць перад ім. Кожнае слова, утворанае пры дапамозе гэтага суфікса трэба вучыць асобна.
- aero — паветра; aerumi — праветрываць;
- folio — ліст; foliumi — гартаць;
- kolo — шыя; kolumo — каўнер;
- kruco — крыж; krucumi — укрыжаваць, расьпінаць;
- mastro — гаспадар; mastrumi — гаспадарнічаць, mastrumo — гаспадарка;
- dek — дзесяць; dekuma nombrosistemo — дзесятковая сыстэма зьлічэньня;
- umi — рабіць нешта неакрэсьленае, дзіўнае, непрыстойнае. Займацца гэтым.