Вандроўкі па Польшчы, Расіі, Швэцыі і Даніі: Розніца паміж версіямі
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
файл перанесены на Вікісховішча |
др вікіфікацыя |
||
Радок 8:
== Уступ — ад перакладчыкаў (Візыт у Горадню, 13 жніўня 1792) ==
[[
Мы ніколі не даведаемся, хто хадзіў на прыём да гарадзенскага доктара Заменгофа, чакаў у прыёмным пакоі за фіранкай, пакуль гэты сьмешны чалавек у акулярах марнаваў працоўныя гадзіны на формы дзеясловаў, прыдумляючы мову эсперанта ў кабінэце ля кляштара езуітаў, за рогам крывой вулачкі, што ішла ад Рынку да Гарадніцы.
Радок 27:
Мне ня так горка нават, што яшчэ адну з гэтых каралеўскіх стаень-мануфактур месяц таму зруйнавалі. Мне здаецца, калі я перагарну
яшчэ старонку, Кокс пройдзе за наступны паварот па той вулачцы і я яго вачыма ўбачу рог яшчэ аднаго дома, які ўжо два гады як зьнік у пыле і кроквы якога вывезьлі на ЗІЛе як паламаны шкілет рабочыя СБУ-2. Магчыма, англічанін нават зойдзе ў славутую карчму Галеча, магчыма — ня спыніцца і пашыбуе да палацу губэрнатара, або заглядзіцца на танцы надвячоркам каля якога шынка, дастане нататнік і аўтарытэтна напіша «танцы тут простыя, але ім не бракуе грацыі, і настрой у іх выключна прыемны», а побач з нататкай намалюе
Пераклад главы пра візыт Кокса ў Горадню (першы пераклад на беларускую мову, наколькі мне вядома) чытайце ніжэй.
[[
== 13 жніўня
Мы рана выехалі з Беластока і пасьля перасячэння дастаткова вялікага леса заехалі ў менш лясістую краіну, поўную збожжавымі і пашамі; мястэчкі і вёскі былі доўгімі і раскіданымі; усе пабудовы і нават царквы зроблены з дрэва; цэлыя натоўпы жабракоў акружылі наш экіпаж, а габрэі
Горадня — гэта вялікае места, хаця ў ім жыве ня больш за 3 тысячы хрысьціян, ня лічачы людзей, заангажаваных у працы на мануфактурах, і тысяча габрэяў. Па ўсім відаць, што горад знаходзіцца ў заняпадзе, бо складаецца зь неверагоднай сумесі няшчасных хацінаў, напаўразбураных будынкаў і руінаў палацаў з пышнымі брамамі — усё, што засталося ад былой раскошы. Нешматлікія будынкі ў добрым стане робяць кантраст яшчэ больш заўважным. Стары палац, у якім каралі пражывалі падчас знаходжання ў горадзе, стаіць на пясчаным узвышшы, якое рэзка ўздымаецца на беразе ракі: на тым месцы ўсё яшчэ існуюць рэшткі старадаўніх муроў. Насупраць гэтага ўзвышша стаіць новы палац, пабудаваны Аўгустам III, але ніколі не населеным. У ім знаходзяцца залі, дзе праводзяцца дзяржаўныя соймы — дакладней, будуць праводзіцца, калі яны яшчэ калі-небудзь адбудуцца ў Горадні. Згодна са спецыяльнай дамовай, Люблін, Пажуў (Parzow) ці Горадня, ці любы іншы вялікі горад, мусіў стаць месцам правядзеньня соймаў польскіх і літоўскіх прадстаўнікоў; але ў артыкулах Уніі было пазначана, што Варшава павінна стаць тым мейсцам, дзе<!--с. 225--> збіраюцца прадстаўнікі двух народаў на сойм. У 1673 годзе было дазволена, каб кожны трэці сойм праводзіўся ў Горадні, і згодна з гэтым законам, першы нацыянальны сход быў праведзены тут у 1678 годзе Янам Сабескім. Але калі прыйшла чарга ізноў праводзіць сойм у Горадні, манарх прызначыў яго ў Варшаве: жыхары літоўскага княства жорстка выступалі супраць такога парушэння іх правоў, і іх прадстаўнікі, замест таго, каб збірацца ў Варшаве, дзе знаходзіўся кароль і сенат і папскі нунцый, прыехалі на сустрэчу ў Горадні і заснавалі свой уласны сойм. З мэтай прадухіліць грамадзянскую вайну, якую магло справакаваць такое падзяленне, пачаліся перамовы і хутка было пастаноўлена, што сойм 1673 года збярэцца ў Варшаве, але будзе названы Гарадзенскім соймам, і што маршалак сойма будзе літоўскім нунцыям. З тых часоў соймы час ад часу збіраліся ў Горадні да пачатку кіравання цяперашняга караля, калі соймы сталі зьбірацца выключна ў Варшаве. Гэтая інавацыя была моўчкі падтрымана жыхарамі Літвы, часткова з-за таго, што горад знаходзіўся далёка ад каралеўскага мейсца жыхарства, часткова — з улікам праблемаў, што патрэсьлі краіну. Горадня зараз — памежны горад па выніках расійскага падзелу Польшы. У кастрычніку 1784 года сойм ізноў сабраўся ў Горадні.
Радок 42:
Жывёлы, якія бродзяць па бязмежных пушчах Літвы — гэта найперш мядзьведзь, воўк, лось, дзікі вол, рысь, бобр, расамаха і дзікі кот.
У Горадні я меў магчымасьць назіраць за самкай дзікага вала, магчыма, той самай чатырохногай жывёлы, апісанай Арыстоцелем і названай ім ''Bonafus'', потым вядомага як ''Urus'' у каментарыях Цэзара, і пазней названага ''бізонам'' некаторымі натуралістамі.
<!-- с. 228-->Палас (Pallas) паведамляе нам, што гэты від дзікага вала, які быў раней вельмі распаўсюджаны ў Эўропе, цяпер нідзе не захаваўся на кантыненце, акрамя лясоў Літвы, некаторых частак Карпацкіх гор, і магчыма Каўказу. Ён таксама пагаджаецца з Бусонам (Busson) у тым, што бізон або дзікі вол Амэрыкі — гэта толькі падвід тых жа жывёл, які змяніўся з-за клімату.
<!-- с. 229-->Містэр Жылібэр паведаміў мне пра вялікую колькасьць жоўтага бурштыну, які часта знаходзяць у літоўскіх лясах і што магчыма прадуцэнтам яго
<!-- с. 231-->Наступнай раніцай мы наведалі мануфактуры, заснаваныя каралём у 1776 годзе. Яны працавалі ў драўляных навесах, пабудаваных Аўгустам III для стайняў, якія былі пераробленыя ў часовыя працоўныя памяшканні і жылыя дамы для рабочых. Чакалася, што хутка цэлая ўстанова будзе перанесена ў Ласосна, вёску побач з Горадняй, дзе амаль скончаная будоўля выгодных пабудоваў, усталяваныя на грошы караля. Асноўная вытворчасьць — палатно, тканіна кшталту «камлот», бавоўна, карункі, шаўковыя панчохі, капелюшы, карункі, агнявая зброя, іголкі, карты, <!-- с. 232-->воск, экіпажы і г. д. Навакольныя сёлы пастаўляюць вялікую колькасьць поўсьці, лёну, пянькі, бабровага футра і воску для таго, каб забяспечыць прадпрыемствы, якія выкарыстоўваюць гэтую сыравіну; але шаўковая ніць, фарбы, жалеза, золата і срэбра для габеленаў, і тонкая ніць з Брусэля для карункаў, імпартуюцца. Гэтыя прадпрыемствы наймаюць да 3000 чалавек, уключаючы тых, што жывуць у суседніх вёсках — яны ткуць палатно. Семдзесят іншаземцаў кіруюць рознымі накірункамі вытворчасьці; астатнія — мясцовыя ўраджэнцы, якія належаць да ўладанняў караля. Вучні — дзеці польскіх сялян, якія добра апранутыя і харчуюцца там, да таго ж атрымліваюць маленькае грашовае забеспячэнне. Начальнікі скардзяцца, што нягледзячы на тое, што вучні харчуюцца і жывуць лепш чым іншыя сяляне, яны ня здольныя нейкім чынам інтэнсіфікаваць вучэбны працэс і падвысіць прадукцыйнасьць працы нічым акрамя сілы. І ня варта гэтаму дзівіцца, бо яны ўсё яшчэ знаходзяцца ў стане прыгону, залежнасьці, і баяцца, што могуць быць пазбаўленыя ўласнага заробка; бо часта здараецца, што тыя невялікія грошы, атрыманыя зь іх працы, бо іх бацькі вінныя заплаціць гэтыя грошы, каб сысьці з працы. Адзін з гэтых вучняў, больш праніклівы чым астатнія, паведаміў начальніку, які спрабаваў стымуляваць яе энтузіязм: «Якую выгоду я атрымаю, калі зраблю ўсё, як вы жадаеце?<!-- с. 233--> Нават калі я стану майстрам у гэтай прафэсіі, то застануся рабом, і праца будзе маёй, але прыбытак — панскім». Большасьць зь іх знаходзіцца ў стане сталай меланхоліі, і яны відавочна працуюць пад прымусам, а не добраахвотна. Як сродак да пазбаўлення ад гэтага зла была прапанова, каб пасьля акрэсьленага перыяду даваць свабоду тым, хто асабліва вылучаецца і заслугоўвае гэтага значнымі высілкамі. Але гэта гуманная прапанова была адхілена, таму што палічылі, што свабодныя людзі больш ня будуць працаваць і мануфактуры пазбавяцца сваіх лепшых рук. Хаця такая нязручнасьць магла мець мейсца, але ж падтрымка такога рэгулявання, магла б стварыць значна большую колькасьць здольных рамесьнікаў, чым колькасьць тых, хто насамрэч атрымае свабоду. Гэтыя прадпрыемствы знаходзяцца яшчэ ў стадыі фармаваньня, але яны даюць дадатковыя прычыны паважаць іх каралеўскага заснавальніка, асабліва дзеля таго, што ён надзяляе ім ўвагу нягледзячы на грамадзкі неспакой, які трэс яго трон апошні час.
У першы вечар нашага знаходжання ў Горадні польскі шляхціц, якому мы былі прадстаўлены містэрам Жылібэрам, запрасіў нас на вячэру зь вялікай адкрытасьцю і сардэчнасьцю. Пасьля гадзіны размовы<!-- с. 234--> ён прадаставіў нас сваёй жонцы і сыйшоў; пры гэтым ён не
Мы абедалі на наступны дзень зь віцэ-канцлерам Літвы графам Тызенгаўзам; гэта была імпрэза, прымеркаваная да будучага сойміку, які меў адбыцца ў Горадні з мэтай выбраць прадстаўнікоў на будучы вялікі сойм. За сталом было восемдзесят дваран, усе, за рэдкім выключэннем, у нацыянальных строях, галовы былі паголеныя згодна польскай модзе. Перад абедам яны віталіся зь віцэ-канцлерам зь вялікай павагай, некаторыя цалавалі ніз яго вопраткі, іншыя нахіляліся і цалавалі яго ногі. Увечары быў баль. Кампанія забаўляла сабе польскімі і англійскімі народнымі танцамі.<!-- с. 235--> Польскія танцы простыя, але ім не бракуе грацыі, і настрой у іх выключна прыемны: кампанія стаіць у парах, першы кавалер вядзе сваю партнэрку ўздоўж пакоя вельмі падобным да менуэта спосабам. Пасьля ён адпускае руку жанчыны, робіць маленькае кола і зноў паўтарае тыя ж самыя рухі да сканчэння. Другая пара пачынае, як толькі першая зробіць пару крокаў, і хутка ідзе за ёй такім чынам, каб усе пары нібыта плылі адна за адной адначасова. Палякі вельмі любяць гэты танец, хаця ў ім амаль няма разнастайнасьці — яны працягвалі рабіць гэта напрацягу паўгадзіны і часта паўтаралі яго падчас вечара. Інтэрвалы былі запоўнены англійскімі народнымі танцамі, якія яны выконвалі так жа па-майстэрску і з такім жа захапленнем. Элегантная вячэра, на якую былі запрошаны толькі выбраныя асобы, стала прыемным завяршэннем дня. Граф ветліва пераконваў нас, каб мы правялі яшчэ час у Горадні і запрасіў нас у свой дом, але паколькі мы імкнуліся як мага хутчэй трапіць у Пецярбург да пачатку зімы, мы адмовіліся ад яго запрашэння, якое ў любым іншым выпадку прынялі б з задавальненнем. Некаторыя прадстаўнікі гарадзенскай кампаніі аднак жа спрабавалі затрымаць нас, прымусіўшы працаўніка, які рамантаваў наш экіпаж, працаваць<!-- с. 236--> як мага павольней. І хаця мы заўважылі гэтыя захады, мы тым ня менш зрабілі выгляд, што нічога не было. Але каб не прычыняць нікому нязручнасьцяў, мы вырашылі
== 15—18 жніўня ==
Радок 61:
— Скрайняя беднасьць мясцовых жыхароў.
— Параўнаўчы погляд на польскіх і швайцарскіх сялянаў.
— Заўвагі на тэму каўтуна (Plica Polonica).
У час нашага падарожжа па Літоўскім княстве нас ўразілі вялікія натоўпы габрэяў, якія, хаця і
Дарогі ў Літве цалкам закінутыя, ненашмат лепшыя за проста сьцежкі, якія кружляюць праз гушчары без найменшай прыкметы штучнага накірунку: яны часьцяком становяцца такімі вузкімі, што зь цяжкасьцю прапускаюць калёсы; іх пастаянна перакрываюць ствалы і пні дрэваў, і на дарозе бывае шмат пяску, ад чаго восем маленькіх коняў ледзве цягнулі нас наперад. Нам дапамагалі памочнікі кучара, <!-- с. 238-->якімі часта былі хлопчыкі дзесяці або дванаццаці гадоў, загартаваныя і суворыя, якія ехалі прамежкі 20 або нават 30 ангельскіх міляў без сядла, і апранутыя ўсяго ў кашулю і парткі. Масты цераз рачулкі і ручаі былі настолькі кволымі і такімі старымі, што здавалася, што яны маглі разбурыцца пад вагой павозкі, і мы сябе віншавалі з тым, што здолелі іх пераехаць без здарэнняў.
Некаторыя вандраўнікі заўважалі, што лясы, праз якія ляжаў наш шлях, [часта] запальваюцца ад маланак або іншых натуральных прычынаў, і гараць доўгі час. Мы спачатку лічылі гэта прадстаўленьне добраабгрунтаваным, бо бачылі шматлікія выпаленыя месцы. Як мы высветлілі, запытаўшы, сяляне мусяць здаваць панам пэўную колькасьць шкіпінару штогод, і для гэтага спальваюць стаячыя ствалы хвояў, і збіраюць жывіцу, калі яна цячэ па галінах. Мы бачылі няшмат дрэваў без адзнакаў агню на іх: некаторыя былі цалкам пачарнеўшымі, і амаль да залы спаленыя, некаторыя напалову, іншыя значна апаленыя, але яны ўсё ж працягвалі расьці.
15 жніўня. Пасьля 12 гадзінаў бесперапыннай вандроўкі мы прыбылі позна ўвечары ў Беліцу, што знаходзіцца ў 90 мілях ад Горадні, спадзяючыся ўжо з раніцы 17-га быць у Менску<!-- с. 239-->, дзе быў прызначаны соймік па выбары нунцыя. Мы спыніліся на кароткі час у Наваградку, які ўвесь пабудаваны з дрэва, за выключэннем двох ці трох напаўразбураных цэгляных будынкаў, жаночага манастыра езуітаў і некалькіх развальваючыхся муроў навокал невялікага ўзвышша, каранаванага рэшткамі старой цытадэлі. Каля Наваградка мы бачылі шмат узвышшаў, якія сяляне клічуць шведскімі магіламі. У гэтай частцы краіна была менш пясчанай, з багатай глебай, і больш разнастайнымі ўзвышшамі і далінамі: неабсяжныя прасторы лясоў часьцей перарываліся вёскамі і палямі, на якіх пасвіліся шматлікія статкі рагатай жывёлы. Па прыбыцці ў маленькую вёску Мір мы пачулі, што наш намер прыехаць у Менск да раніцы быў практычна нерэальны, нават калі б мы працягвалі ехаць усю ноч. Адлегласьць да Менску была дзесьці паміж 60 і 70 мілямі, ноч надзвычай цёмнай, дарога дрэннай; да таго ж нам паведамілі, што наперадзе нас чакаюць некалькі мастоў, якія цяжка праехаць нават удзень без адмысловых перасьцярогаў. Наша прага наведаць выбары нунцыя усё ж такі саступіла гэтым папярэджанням, асабістая бяспека была важнейшай за амбіцыі. Але Мір не занадта выклікаў жаданне застацца ў ім<!-- с. 240-->, бо галеча жыхароў адмаўляла саму магчымасьць нават самых звычайных выгодаў і харчавання; адзіным пазытыўным дадаткам было тое, што прынамсі тут не існавала небяспекі, звязанай з падарожжам, і найбольшым камфортам для нас было тое, што мы перадыхнулі ад дарожнай стомы.
Увечары 17 мы прыехалі ў Менск. У параўнаньні з надзвычай благімі ўмовамі нашага начлегу ў Міры, Менск падаўся нам узорам высокага густу й раскошы. Там мы жылі ў камфорце, які дагэтуль быў нам невядомы; акуратны, вымыты пакой з цаглянай падлогай, адсутнасьць скочак і мух, вялікая колькасьць чыстай саломы, добрага хлеба і свежага мяса. Начны сон аднавіў нашыя сілы, і мы накіраваліся ў сталовую залю Езуіцкага кляштару, дзе напярэдадні былі абраныя нунцыі. Спачатку мы не маглі патрапіць туды, пакуль не
Я спытаў, ці былі альтэрнатыва на выбарах і яны паведамілі мне, што 3 кандыдаты ўдзельнічалі. Калі я спытаў, ці належаў выбраны нунцый да партыі караля, яны адказалі мне, што «У дадзеным выпадку мы кіраваліся рэкамендацыяй караля». «Ваша рашэнне, — адказаў я — вельмі разумнае: ці ён не
Мінск — гэта вялікае места: дзве царквы, і кляштар, які належыць езуітам, пабудаваныя<!-- с. 242--> з цэглы, а астатнія будынкі, хаця і драўляныя, але маюць прыстойнейшы выгляд, чым большасьць будынкаў у краіне.
Па вяртанні ў карчму, мы атрымалі запрашэнне на абед ад аднаго польскага графа: але паколькі
18 жніўня. Мы былі значна стомлены нашай вандроўкай ад Менска да Смалявіч, якія хаця і знаходзяцца ў 30 мілях, але з-за дрэнных дарог і нечаканых затрымак
Наступным ранкам мы рушылі далей, па нашаму звычаю, з раніцы, ня маючы аніякага жадання застацца ў гэтых хацінах, у якіх бруд і галеча ідуць побач, поўных паразітамі. Каля Барысава мы пераехалі Бярэзіну, якая памылкова была ўсталявана некаторымі географамі як сучасная мяжа паміж Расіяй і Польшчай, і зь іншага боку горада натыкнуліся на лагер 2000 расійскіх салдат, якія ішлі да Варшавы.
Радок 86:
У некаторых частках леса мы назіралі памосты, якія былі прыбіты да дрэваў у 12 футах ад <!-- с. 245-->зямлі. На вялікіх ловах да гэтых памостаў дадаюцца лесвіцы дзеля таго, каб паляўнічыя, напаткаўшы мядзьведзя, маглі хутка забрацца на іх; мядзьведзь хаця і добры альпініст, але ня можа падняцца з нахіленых па бакох дадатковых дошак.
Мы былі радыя нарэшце дасягнуць Найцы і хаця спыніліся ў самай няшчаснай хаце з усіх, што бачылі за ўвесь час, былі вельмі задаволены. Адзінай рэччу з мэблі быў маленькі стол, а адзіным посудам — паламаны гліняны збан, у якім была прыгатаваная наша ежа. Ён жа выкарыстоўваўся як талерка. Мы
Немагчыма ўявіць, наколькі мала патрабуецца для жыцьця літоўскім сялянам! Іх калёсы робяцца без ужываньня жалеза. Вупраж і павады звычайна сплятаюцца з кары дрэваў або зь пераплеценых галінаў. Яны ня маюць іншых прыладаў акрамя сякеры, каб будаваць свае хаты, сваю мэблю і калёсы, іх вопратка — грубыя палатняная кашуля і нагавіцы, доўгае грубае паліто з грубай воўны, або накідка з авечай шкуры, круглы чорны капялюш з падкладкай з воўны, і чаравікі зробленыя з кары дрэваў. Іх хаты будуюцца са ствалоў дрэваў, пакладзеных адно на другое, і выглядаюць як кучы дрэва з драўлянымі стрэхамі. Наколькі гэта непадобна на швайцарскія катэджы, якія будуюцца з тых жа
Падчас таго, як мы крочылі праз краіну, назіралі некалькіх чалавек са зблытанымі валасамі, што пайшло ад захворвання, названага ''Plica Polonica'' (''каўтун — заўвага перакладчыка''): гэта назва звязаная з Польшчай, хаця хвароба
Па назіраннях доктара Веата (Vieat), вынаходлівага швайцарскага лекара, які доўга жыў у Польшчы і выдаў трактат на гэту тэму, ''Plica Polonica'' выцякае зь ядучай склізі, якая трапляе ў валасы, склейвае іх у адну масу. Сімптомы, больш ці менш моцныя, у залежнасьці ад канстытуцыі пацыента, гэта зуд, пухліны, язвы, болі ў галаве, слабасьць і г. д.
Plica Polonica — гэта інфекцыйная хвароба, якая, як і праказа, усё яшчэ мае мейсца сярод людзей, якія ігнаруюць медыцыну, і не зважаюць на яе развіццё; але яна рэдка
== Крыніцы ==
|