Вандроўкі па Польшчы, Расіі, Швэцыі і Даніі: Розніца паміж версіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
дрНяма тлумачэння праўкі
Jarash (размовы | уклад)
артаграфія
Радок 8:
 
== Уступ — ад перакладчыкаў (Візыт у Гродна, 13 жніўня 1792) ==
 
[[Image:1792_szlachcic_William_Cox_books_small.jpg|thumb|right|200px]]
Мы ніколі не даведаемся, хто хадзіў на прыём да гарадзенскага доктара Заменгофа, чакаў у прыемнымпрыёмным пакоі за фіранкай, пакуль гэты сьмешны чалавек у акулярах марнаваў працоўныя гадзіны на формы дзеясловаў, прыдумляючы мову эсперанта ў кабінэце ля кляштара езуітаў, за рогам крывой вулачкі, што ішла ад Рынку да Гарадніцы.
 
Мы ніколі няне пачуем, як званы гарадзенскай Фары Вітаўта клічуць людзей з старога места, з падолу, нават з занёманскай далёкай часткі — з
нашай Палестыны — на божую імшу, не сустрэнем майстроў з вуліцы Гарбарскай, не пабачым шыльды на нашай мове «Саматужная майстэрня
Міколы М.», бо нічога гэтага не існуе, і нават мапы і малюнкі мала што раскажуць.
 
Мае аднаклясьнікі бухаюць гарэлку «Советскій Союз» на той частцы наберажнай, якую калісьці называлі Stabula Regiae.
 
Мы ніколі не пройдзем па алеі экзатычных амэрыканскіх кветак, засаджанай адданым навукоўцам і настаўнікам Жылібэрам (зараз там
Радок 25 ⟶ 24:
колькі гадоў, і Кокс пасьпее сустрэць усіх, хто імкнуўся зрабіць Гродна разьвітым і культурным горадам: брытанца запрашае на вячэру
славуты батанік Жылібэр, а гарадзенскі адміністратар Тызэнгаўз таксама прыме яго пасьля мясовага сойміка ў сябе і запросіць на баль. Кокс
акуратна ўсё занатуе і потым не без іроніі перакажа нам: і як пыхлівыя шляхціцы танчылі ў палацах і хваліліся шаблямі, і як прыгонныя рабочыя мануфактураў рабілі стрэльбы, сушылі воўну і рабілі упрыгажэньні зь ядвабу ў пераробленых стайнях-мануфактурах. Прыгонная праца надзвычай малаэфектыўная, адзначыць ён, але мясцовыя паны баяцца даваць рабочым волю, бо баяцца, каб кваліфікаваныя майстры не паўцякалі ад іх.
мануфактураў рабілі стрэльбы, сушылі воўну і рабілі упрыгожаньні зь ядвабу ў пераробленых стайнях-мануфактурах. Прыгонная праца надзвычай
малаэфектыўная, адзначыць ён, але мясцовыя паны баяцца даваць рабочым волю, бо баяцца, каб кваліфікаваныя майстры не паўцякалі ад іх.
 
Мне ня так горка нават, што яшчэ адну з гэтых каралеўскіх стаень-мануфактур месяц таму зруйнавалі. Мне здаецца, калі я перагарну
яшчэ старонку, Кокс пройдзе за наступны паварот па той вулачцы і я яго вачыма ўбачу рог яшчэ аднаго дома, які ўжо два гады як зьнік у пыле і кроквы якога вывезьлі на ЗІЛе як паламаны шкілет рабочыя СБУ-2. Магчыма, англічанін нават зойдзе ў славутую карчму Галеча, магчыма — ня спыніцца і пашыбуе да палацу губэрнатара, або заглядзіцца на танцы надвячоркам каля якога шынка, дастане нататнік і аўтарытэтна напіша «танцы тут простыя, але ім не бракуе грацыі, і настрой у іх выключна прыемны», а побач з нататкай намалюе шляхціца... і паставіць дакладную дату: 13 жніўня 1792 года. 215 год таму.
кроквы якога вывезьлі на ЗІЛе як паламаны шкілет рабочыя СБУ-2. Магчыма, англічанін нават зойдзе ў славутую карчму Галеча, магчыма —
ня спыніцца і пашыбуе да палацу губэрнатара, або заглядзіцца на танцы надвячоркам каля якога шынка, дастане нататнік і аўтарытэтна напіша
«танцы тут простыя, але ім не бракуе грацыі, і настрой у іх выключна прыемны», а побач з нататкай намалюе шляхціца... і паставіць дакладную дату: 13 жніўня 1792 года. 215 год таму.
 
Пераклад главы пра візыт Кокса ў Горадню (першы пераклад на беларускую мову, наколькі мне вядома) чытайце ніжэй.
Радок 40 ⟶ 34:
 
== 13 жніўня. ==
Мы рана выехалі з Беластока і пасляпасьля перасячэння дастаткова вялікага леса заехалі ў менш лясістую краіну, поўную збожжавымі і пашамі; мястэчкі і весківёскі былі доўгімі і раскіданымі; усе пабудовы і нават царквы зроблены з дрэва; цэлыя натоўпы жабракоў акружылі наш экіпаж, а габрэі з'явіліся ў вельмі вялікай колькасціколькасьці. У чатыры гадзіны дня мы праехалі недагледжаныя прыгарады, населеныя аднымі габрэямі, і пераехалі цераз Нёман — шырокую, чыстую і мелкую раку, пасляпасьля падняліся на высокі бераг і апынуліся ў Горадні, пабудаванай на ўзвышшы, якое ўздымаецца над ракой. Хаця Вільня з'яўляецца афіцыйнай сталіцай, усе ж такі Горадня ўважаецца за галоўны горад у Літве. Раней Літвой кіравалі яе ўласныя суверэныманархі — вялікія князі. З таго супрацьстаяння, якое звычайна існуе паміж сумежнымі дзяржавамі, дзьве нацыі былі ўцягнуты ў серыю бясконцых войнаў да 1386 года, калі Вялікі Князь Ягайла ажаніўся зь Ядвігай і перайшоў у хрысціянскую рэлігіяюрэлігію, <!--с. 224-->узышоў на польскі трон і пачаў кіраваць адразу абедзьвюма краінамі.
 
Горадня — гэта вялікае і раскіданае па мясцовасці места, хаця ў ім жыве не больш за 3 тысячы хрысціян, не лічачы людзей, заангажаваных ў працы на мануфактурах, і тысяча габрэяў. Па ўсім відаць, што горад знаходзіцца ў заняпадзе, бо складаецца з неверагоднай сумесі няшчасных хацінаў, напаўразбураных будынкаў і руінаў палацаў з пышнымі брамамі — усе, што засталося ад былой раскошы. Нешматлікія будынкі ў добрым стане робяць кантраст яшчэ больш заўважным. Стары палац, у якім каралі пражывалі падчас знаходжання ў горадзе, стаіць на пясчаным узвышшы, якое рэзка ўздымаецца на беразе ракі: на тым месцы ўсе яшчэ існуюць рэшткі старадаўніх муроў. Насупраць гэтага ўзвышша стаіць новы палац, пабудаваны Аўгустам III, але ніколі не населеным. У ім знаходзяцца залі, дзе праводзяцца дзяржаўныя соймы — дакладней, будуць правадзіццаправодзіцца, калі яны яшчэ калі-небудзь адбудуцца ў Горадні. Згодна са спецыяльнай дамовай, Люблін, Пажуў (Parzow) ці Горадня, ці любы іншы вялікі горад, мусіў стаць месцам правядзеньня соймаў польскіх і літоўскіх прадстаўнікоў; але ў артыкулах Уніі было пазначана, што Варшава павінна стаць тым мейсцам, дзе<!--с. 225--> збіраюцца прадстаўнікі двух народаў на сойм. У 1673 годзе было дазволена, каб кожны трэці сойм праводзіўся ў Горадні, і згодна з гэтым законам, першы нацыянальны сход былбыў праведзены тут у 1678 годзе Янам Сабескім. Але калі прыйшла чарга ізноў праводзіць сойм у Горадні, манарх прызначыў яго у Варшаве: жыхары літоўскага княства жорстка выступалі супраць такога парушэння іх правоў, і іх прадстаўнікі, замест таго, каб збірацца ў Варшаве, дзе знаходзіўся кароль і сенат і папскі нунцый, прыехалі на сустрэчу ў Горадні і заснавалі свой уласны сойм. З мэтай прадухіліць грамадзянскую вайну, якую магло справакаваць такое падзяленне, пачаліся перамовы і хутка было пастаноўлена, што сойм 1673 года збярэцца ў Варшаве, але будзе названы Гарадзенскім соймам, і што маршалак сойма будзе літоўскім нунцыям. З тых часоў соймы час ад часу збіраліся ў Горадні да пачатку кіравання цяперашняга караля, калі соймы сталі зьбірацца выключна ў Варшаве. Гэтая іннавацыяінавацыя была моўчкі падтрымана жыхарамі Літвы, часткова з-за таго, што горад знаходзіўся далекадалёка ад каралеўскага мейсца жыхарства, часткова — з улікам праблемаў, што патрэслі краіну. Горадня зараз — памежны горад па выніках расійскага падзелу Польшы. У кастрычніку 1784 года сойм ізноў сабраўся ў Горадні.
Мы рана выехалі з Беластока і пасля перасячэння дастаткова вялікага леса заехалі ў менш лясістую краіну, поўную збожжавымі і пашамі; мястэчкі і вескі былі доўгімі і раскіданымі; усе пабудовы і нават царквы зроблены з дрэва; цэлыя натоўпы жабракоў акружылі наш экіпаж, а габрэі з'явіліся ў вельмі вялікай колькасці. У чатыры гадзіны дня мы праехалі недагледжаныя прыгарады, населеныя аднымі габрэямі, і пераехалі цераз Нёман — шырокую, чыстую і мелкую раку, пасля падняліся на высокі бераг і апынуліся ў Горадні, пабудаванай на ўзвышшы, якое ўздымаецца над ракой. Хаця Вільня з'яўляецца афіцыйнай сталіцай, усе ж такі Горадня ўважаецца за галоўны горад у Літве. Раней Літвой кіравалі яе ўласныя суверэны — вялікія князі. З таго супрацьстаяння, якое звычайна існуе паміж сумежнымі дзяржавамі, дзьве нацыі былі ўцягнуты ў серыю бясконцых войнаў да 1386 года, калі Вялікі Князь Ягайла ажаніўся зь Ядвігай і перайшоў у хрысціянскую рэлігіяю, узышоў на польскі трон і пачаў кіраваць адразу абедзьвюма краінамі.
<!-- с. 226-->
У нас быў рэкамендацыйны ліст да Містэра Жылібэра, вельмі таленавітага французскага натураліста, які займае пасаду кіраўніка коледжакаледжа і батанічнага саду. Кароль Польшчы заснаваў Каралеўскую АкадэміюМэдычную ФізыкіАкадэмію Літвы, у якой 10 студэнтаў навучаюцца фізыцымэдыцыне, і 20 — хірургіхірургіі. Усе яны забясьпечаныя жытлом і стыпендыямі на навучаньне за каралеўкікаралеўскі кошт. Батанічны сад, якога яшчэ не было ў 1776, у 1778, калі я зноў праязджаў праз горад, рабіў надзвычай добрае ўражаньне дзякуючы ўвазе і нагляду містэра Жылібэра. 1500 экзатычных расьлінаў, асабліва некалькі далікатных Амэрыканскіх расьлінаў, якія растуць у адкрытым грунце, буяюць надзвычай добра ў гэтым клімаце. Містэр Жылібэр сказаў мне, што ён паведаміў мне, што ён знайшоў 200 відаў расьлінаў у Літве, якія лічыліся існуючымі толькі ў Сібіры, Татарыі і Швэцыі, і што ў цэлым Княстве ён знайшоў 980 відаў, акрамя тых, якія распаўсюджаныя ў іншых краінах Эўропы. Ён нядаўна засанаваўзаснаваў малую калекцыю, якая збольшага складаецца з экспанатаў зь Літвы і якую ён выкарыстоўвае для даследваньнядаследаваньня натуральнай гісторыі княства: ён прапануе пачаць публікацыі на гэтую тэму з тома ''Flora Lithuanica'', пасьля чаго будуць выдадзеныя апісаньні мінэралёгіі, насекомыхнасякомых, чацвераногіх, і птушак. Улічваючы дзіцячы ўзрост навуковай думкі пра натуральную гісторыю ў гэтай краіне, гэты плян патрабуе <!-- с. 227-->доўгатэрміновай працы і шмат настойлівасьці. Жывёлы, якія бродзяць па бязмежных пушчах Літвы — гэта найперш мядзведзь, воўк, лось, дзікі вол, рысь, бобр, расамаха і дзікі кот.
 
Жывёлы, якія бродзяць па бязмежных пушчах Літвы — гэта найперш мядзведзь, воўк, лось, дзікі вол, рысь, бобр, расамаха і дзікі кот.
Горадня — гэта вялікае і раскіданае па мясцовасці места, хаця ў ім жыве не больш за 3 тысячы хрысціян, не лічачы людзей, заангажаваных ў працы на мануфактурах, і тысяча габрэяў. Па ўсім відаць, што горад знаходзіцца ў заняпадзе, бо складаецца з неверагоднай сумесі няшчасных хацінаў, напаўразбураных будынкаў і руінаў палацаў з пышнымі брамамі — усе, што засталося ад былой раскошы. Нешматлікія будынкі ў добрым стане робяць кантраст яшчэ больш заўважным. Стары палац, у якім каралі пражывалі падчас знаходжання ў горадзе, стаіць на пясчаным узвышшы, якое рэзка ўздымаецца на беразе ракі: на тым месцы ўсе яшчэ існуюць рэшткі старадаўніх муроў. Насупраць гэтага ўзвышша стаіць новы палац, пабудаваны Аўгустам III, але ніколі не населеным. У ім знаходзяцца залі, дзе праводзяцца дзяржаўныя соймы — дакладней, будуць правадзіцца, калі яны яшчэ калі-небудзь адбудуцца ў Горадні. Згодна са спецыяльнай дамовай, Люблін, Пажуў (Parzow) ці Горадня, ці любы іншы вялікі горад, мусіў стаць месцам правядзеньня соймаў польскіх і літоўскіх прадстаўнікоў; але ў артыкулах Уніі было пазначана, што Варшава павінна стаць тым мейсцам, дзе збіраюцца прадстаўнікі двух народаў на сойм. У 1673 годзе было дазволена, каб кожны трэці сойм праводзіўся ў Горадні, і згодна з гэтым законам, першы нацыянальны сход был праведзены тут у 1678 годзе Янам Сабескім. Але калі прыйшла чарга ізноў праводзіць сойм у Горадні, манарх прызначыў яго у Варшаве: жыхары літоўскага княства жорстка выступалі супраць такога парушэння іх правоў, і іх прадстаўнікі, замест таго, каб збірацца ў Варшаве, дзе знаходзіўся кароль і сенат і папскі нунцый, прыехалі на сустрэчу ў Горадні і заснавалі свой уласны сойм. З мэтай прадухіліць грамадзянскую вайну, якую магло справакаваць такое падзяленне, пачаліся перамовы і хутка было пастаноўлена, што сойм 1673 года збярэцца ў Варшаве, але будзе названы Гарадзенскім соймам, і што маршалак сойма будзе літоўскім нунцыям. З тых часоў соймы час ад часу збіраліся ў Горадні да пачатку кіравання цяперашняга караля, калі соймы сталі зьбірацца выключна ў Варшаве. Гэтая іннавацыя была моўчкі падтрымана жыхарамі Літвы, часткова з-за таго, што горад знаходзіўся далека ад каралеўскага мейсца жыхарства, часткова — з улікам праблемаў, што патрэслі краіну. Горадня зараз — памежны горад па выніках расійскага падзелу Польшы. У кастрычніку 1784 года сойм ізноў сабраўся ў Горадні.
 
У Горадні я меў магчымасць назіраць за самкай дзікага вала, магчыма, той самай чатырохногай жывелыжывёлы, апісанай Арыстоцелем і названай ім ''Bonafus'', потым вядомага як ''Urus'' у каментарыях Цэзара, і пазней названага ''бізонам'' некаторымі натуралістамі. ...
У нас быў рэкамендацыйны ліст да Містэра Жылібэра, вельмі таленавітага французскага натураліста, які займае пасаду кіраўніка коледжа і батанічнага саду. Кароль Польшчы заснаваў Каралеўскую Акадэмію Фізыкі Літвы, у якой 10 студэнтаў навучаюцца фізыцы, і 20 — хірургі. Усе яны забясьпечаныя жытлом і стыпендыямі на навучаньне за каралеўкі кошт. Батанічны сад, якога яшчэ не было ў 1776, у 1778, калі я зноў праязджаў праз горад, рабіў надзвычай добрае ўражаньне дзякуючы ўвазе і нагляду містэра Жылібэра. 1500 экзатычных расьлінаў, асабліва некалькі далікатных Амэрыканскіх расьлінаў, якія растуць у адкрытым грунце, буяюць надзвычай добра ў гэтым клімаце. Містэр Жылібэр сказаў мне, што ён паведаміў мне, што ён знайшоў 200 відаў расьлінаў у Літве, якія лічыліся існуючымі толькі ў Сібіры, Татарыі і Швэцыі, і што ў цэлым Княстве ён знайшоў 980 відаў, акрамя тых, якія распаўсюджаныя ў іншых краінах Эўропы. Ён нядаўна засанаваў малую калекцыю, якая збольшага складаецца з экспанатаў зь Літвы і якую ён выкарыстоўвае для даследваньня натуральнай гісторыі княства: ён прапануе пачаць публікацыі на гэтую тэму з тома Flora Lithuanica, пасьля чаго будуць выдадзеныя апісаньні мінэралёгіі, насекомых, чацвераногіх, і птушак. Улічваючы дзіцячы ўзрост навуковай думкі пра натуральную гісторыю ў гэтай краіне, гэты плян патрабуе доўгатэрміновай працы і шмат настойлівасьці. Жывёлы, якія бродзяць па бязмежных пушчах Літвы — гэта найперш мядзведзь, воўк, лось, дзікі вол, рысь, бобр, расамаха і дзікі кот.
 
<!-- с. 228-->Палас (Pallas) паведамляе нам, што гэты від дзікага вала, які быў раней вельмі распаўсюджаны ў Эўропе, цяпер нідзе не захаваўся на кантыненце, акрамя лясоў Літвы, некаторых частак Карпацкіх гор, і магчыма Каўказу. Ён таксама пагаджаецца з Бусонам (Busson) у тым, што бізон або дзікі вол Амэрыкі — гэта толькі падвід тых жа жывёл, які змяніўся з-за клімату. ...
У Горадні я меў магчымасць назіраць за самкай дзікага вала, магчыма, той самай чатырохногай жывелы, апісанай Арыстоцелем і названай ім Bonafus, потым вядомага як Urus у каментарыях Цэзара, і пазней названага бізонам некаторымі натуралістамі.
 
<!-- с. 229-->Містэр Жылібэр паведаміў мне пра вялікую колькасцьколькасьць жоўтага бурштыну, які часта знаходзяць у літоўскіх лясах і што магчыма прадуцэнтам яго з'яўляецца маленькая смалістая хвоя. ...
Палас (Pallas) паведамляе нам, што гэты від дзікага вала, які быў раней вельмі распаўсюджаны ў Эўропе, цяпер нідзе не захаваўся на кантыненце, акрамя лясоў Літвы, некаторых частак Карпацкіх гор, і магчыма Каўказу. Ён таксама пагаджаецца з Бусонам (Busson) у тым, што бізон або дзікі вол Амэрыкі — гэта толькі падвід тых жа жывёл, які змяніўся з-за клімату.
 
<!-- с. 231-->Наступнай раніцай мы наведалі мануфактуры, заснаваныя каралемкаралём ў 1776 годзе. Яны працавалі ў драўляных навесах, пабудаваных Аўгустам III для стайняў, якія былі пераробленыя ў часовыя працоўныя памяшканні і жылыя дамы для рабочых. ЧакалсяЧакалася, што хутка цэлая ўстанова будзе перанесена ў Ласосна, вескувёску побач з ГораднейГорадняй, дзе амаль скончаная будоўля выгодных пабудоваў, усталяваныя на грошы караля. Асноўная вытворчасць — палатно, тканіна кшталту «камлот», бавоўна, карункі, шаўковыя панчохі, капялюшыкапелюшы, карункі, агнявая зброя, картыіголкі, іголкікарты, <!-- с. 232-->воск, экіпажы і г.д. Навакольныя сёлы пастаўляюць вялікую колькасцьколькасьць поўсці, ленулёну, пенькіпянькі, бабровага футра і воску для таго, каб забяспечыць прадпрыемствы, якія выкарыстоўваюць гэтыя спажыўчыягэтую прадметысыравіну; але шаўковая ніць, фарбы, жалеза, золата і срэбра для габеленаў, і тонкая ніць з Брусэля для карункаў, імпартуюцца. Гэтыя прадпрыемствы наймаюць да 3000 чалавек, уключаючы тых, што жывуць у суседніх вескахвёсках — яны ткуць палатно. Семдзесят іншаземцаў кіруюць рознымі накірункамі вытворчасці; астатнія — мясцовыя ўраджэнцы, якія належаць да ўладанняў караля. Вучні — дзеці польскіх сялян, якія добра апранутыя і харчуюцца там, да таго ж атрымліваюць маленкаемаленькае грашовае забеспячэнне. Начальнікі скардзяцца, што нягледзячы на тое, што вучні лепш харчуюцца і жывуць лепш чым іншыя сяляне, яны ня здольныя нейкім чынам інтэнсіфікаваць вучэбны працэс і падвысіць прадукцыйнасць працы нічым акрамя сілы. І не варта гэтаму дзівіцца, бо яны ўсе яшчэ знаходзяцца ў стане прыгонапрыгону, залежнасці, і баяцца, што могуць быць пазбаўленыя ўласнага заробка; бо часта здараецца, што тыя невялікія грошы, атрыманыя з іх працы, забіраюць убо іх каббацькі вінныя заплаціць загэтыя арэндугрошы, бокаб гэтыясысьці грошыз вінныя іх бацькіпрацы. Адзін з гэтых вучняў, больш праніклівы чым астатнія, паведаміў начальніку, які спрабаваў стымуляваць яе энтузіязм: «Якую выгоду я атрымаю, калі зраблю ўсе, як вы жадаеце?<!-- с. 233--> Нават калі я стану майстрам ў гэтай прафэсіі, то застануся рабом, і праца будзе маёй, але прыбытак — панскім». Большасць з іх знаходзіцца ў стане сталай меланхоліі, і яны відавочна працуюць пад прымусам, а не добраахвотна. Як сродак да пазбаўлення ад гэтага зла была прапанова, каб пасляпасьля акрэсленага перыяду даваць свабоду тым, хто асабліва вылучаецца і заслугоўвае гэтага значнымі высілкамі. Але гэта гуманная прапанова была адхілена, таму што палічылі, што свабодныя людзі больш не будуць працаваць і мануфактуры пазбавяцца сваіх лепшых рук. Хаця такая нязручнасць магла мець мейсца, але ж падтрымка такога рэгулявання, магла б стварыць значна большую колькасцьколькасьць здольных рамесьнікаў, чым колькасьць тых, хто насамрэч атрымае свабоду. Гэтыя прадпрыемствы знаходзяцца яшчэ ў стадыі фармаваньня, але яны даюць дадатковыя прычыны паважаць іх каралеўскага заснавальніка, асабліва дзеля таго, што ён надзяляе ім ўвагу нягледзячы на грамадзкіяграмадзкі турбуленцыянеспакой, якіяякі трэслітрэс яго трон апошні час.
Містэр Жылібэр паведаміў мне пра вялікую колькасць жоўтага бурштыну, які часта знаходзяць у літоўскіх лясах і што магчыма прадуцэнтам яго з'яўляецца маленькая смалістая хвоя.
 
У першы вечар нашага знаходжання ў Горадні польскі шляхціц, якому мы былі прадстаўлены містэрам Жылібэрам, запрасіў нас на вячэру з вялікай адкрытасцю і сардэчнасцю. ПасляПасьля гадзіны размовы<!-- енс. 234--> ён прадаставіў нас сваейсваёй жонцы і сыйшоў; пры гэтым енён не з'яўляўся больш цэлы вечар. Гэтая няўвага, якая кантраставала з ранейшай ветлівасцю запрашэння спачатку выклікала ў нас здзіўленне; але апасляпасьля мы даведаліся, што добрыя манеры кіравалі ім у абодвух выпадках. Запрасіўшы перад намі некалькіх польскіх спадароў, якія не размаўлялі на французскай мове і свабодна пілі, і ён справядліва падумаў, што мы са значна большай прыемнасцю зможам правесці гэты вечар у кампаніі ледзі. У выніку атрымалася вельмі прыемная вечарына за вячэрай; бо палякі вельмі жыццялюбівыя людзі, і жанчыны іх вельмі гжэчныяветлівыя і выхаваныя.
Наступнай раніцай мы наведалі мануфактуры, заснаваныя каралем ў 1776 годзе. Яны працавалі ў драўляных навесах, пабудаваных Аўгустам III для стайняў, якія былі пераробленыя ў часовыя працоўныя памяшканні і жылыя дамы для рабочых. Чакался, што хутка цэлая ўстанова будзе перанесена ў Ласосна, веску побач з Горадней, дзе амаль скончаная будоўля выгодных пабудоваў, усталяваныя на грошы караля. Асноўная вытворчасць — палатно, тканіна кшталту «камлот», бавоўна, карункі, шаўковыя панчохі, капялюшы, карункі, агнявая зброя, карты, іголкі, воск, экіпажы і г.д. Навакольныя сёлы пастаўляюць вялікую колькасць поўсці, лену, пенькі, бабровага футра і воску для таго, каб забяспечыць прадпрыемствы, якія выкарыстоўваюць гэтыя спажыўчыя прадметы; але шаўковая ніць, фарбы, жалеза, золата і срэбра для габеленаў, і тонкая ніць з Брусэля для карункаў, імпартуюцца. Гэтыя прадпрыемствы наймаюць да 3000 чалавек, уключаючы тых, што жывуць у суседніх весках — яны ткуць палатно. Семдзесят іншаземцаў кіруюць рознымі накірункамі вытворчасці; астатнія — мясцовыя ўраджэнцы, якія належаць да ўладанняў караля. Вучні — дзеці польскіх сялян, якія добра апранутыя і харчуюцца там, да таго ж атрымліваюць маленкае грашовае забеспячэнне. Начальнікі скардзяцца, што нягледзячы на тое, што вучні лепш харчуюцца і жывуць чым іншыя сяляне, яны ня здольныя нейкім чынам інтэнсіфікаваць вучэбны працэс і падвысіць прадукцыйнасць працы нічым акрамя сілы. І не варта гэтаму дзівіцца, бо яны ўсе яшчэ знаходзяцца ў стане прыгона, залежнасці, і баяцца, што могуць быць пазбаўленыя ўласнага заробка; бо часта здараецца, што тыя невялікія грошы, атрыманыя з іх працы, забіраюць у іх каб заплаціць за арэнду, бо гэтыя грошы вінныя іх бацькі. Адзін з гэтых вучняў, больш праніклівы чым астатнія, паведаміў начальніку, які спрабаваў стымуляваць яе энтузіязм: «Якую выгоду я атрымаю, калі зраблю ўсе, як вы жадаеце? Нават калі я стану майстрам ў гэтай прафэсіі, то застануся рабом, і праца будзе маёй, але прыбытак — панскім». Большасць з іх знаходзіцца ў стане сталай меланхоліі, і яны відавочна працуюць пад прымусам, а не добраахвотна. Як сродак да пазбаўлення ад гэтага зла была прапанова, каб пасля акрэсленага перыяду даваць свабоду тым, хто асабліва вылучаецца і заслугоўвае гэтага значнымі высілкамі. Але гэта гуманная прапанова была адхілена, таму што палічылі, што свабодныя людзі больш не будуць працаваць і мануфактуры пазбавяцца сваіх лепшых рук. Хаця такая нязручнасць магла мець мейсца, але ж падтрымка такога рэгулявання, магла б стварыць значна большую колькасць здольных рамесьнікаў, чым колькасьць тых, хто насамрэч атрымае свабоду. Гэтыя прадпрыемствы знаходзяцца яшчэ ў стадыі фармаваньня, але яны даюць дадатковыя прычыны паважаць іх каралеўскага заснавальніка, асабліва дзеля таго, што ён надзяляе ім ўвагу нягледзячы на грамадзкія турбуленцыя, якія трэслі яго трон апошні час.
 
Мы абедалі на наступны дзень з віцэ-канцлерам Літвы графам Тызенгаўзам; гэта была імпрэза, прымеркаваная да будучага сойміку, які меў адбыцца ў Горадні з мэтай выбраць прадстаўнікоў на будучы вялікі сойм. За сталом было восемдзесят дваран, усе, за рэдкім выключэннем, у нацыянальных строях, голавыгаловы былі паголеныя згодна польскай модзе. Перад абедам яны віталіся з віцэ-канцлерам з вялікай павагай, некаторыя цалавалі ніз яго вопраткі, іншыя нахіляліся і цалавалі яго ногі. Увечары быў баль. Кампанія забаўляла сабе польскімі і англійскімі народнымі танцамі.<!-- с. 235--> Польскія танцы простыя, але ім не бракуе грацыі, і настрой у іх выключна прыемны: кампанія стаіць у парах, першы кавалер вядзе сваю партнэрку ўздоўж пакоя вельмі падобным да менуэта спосабам. ПасляПасьля енён адпускае руку жанчыны, робіць маленькае кола і зноў паўтарае тыя ж самыя рухі да сканчэння. Другая пара пачынае, як толькі першая зробіць пару крокаў, і хутка ідзе за ейёй такім чынам, каб усе пары нібыта плылі адна за адной адначасова. Палякі вельмі любяць гэты танец, хаця ў ім амаль няма разнастайнасці — яны працягваюцьпрацягвалі рабіць гэта напрацягу паўгадзіны і часта ўзнаўляліпаўтаралі яго падчас вечара. Інтэрвалы былі запоўнены англійскімі народнымі танцамі, якія яны выконвалі так жа майстарскіпа-майстэрску і з такім жа захапленнем. Элегантная вячэра, на якую былі запрошаны толькі выбраныя асобы, стала прыемным завяршэннем дня. Граф ветліва пераконваў нас, каб мы правялі яшчэ час у Горадні і запрасіў нас ў свой дом, але паколькі мы імкнуліся як мага хутчэй трапіць у ПітэрбургПецярбург да пачатку зімы, мы адмовіліся ад яго запрашэння, якое ў любым іншым выпадку прынялі б з задавальненнем. Некаторыя прадстаўнікі гарадзенскай кампаніі аднак жа спрабавалі затрымаць нас, прымусіўшы працаўніка, які рэмантаваўрамантаваў наш экіпаж, працаваць<!-- с. 236--> як мага павольней. І хаця мы заўважылі гэтыя захады, мы тым ня менш зрабілі выгляд, што нічога не было. Але каб не прычыняць нікому нязручнасцяў, мы вырашылі з'ехаць уначы, не інфармуючы нікога. Мы накіроўваліся ў Вільню, але паколькі гэта быў час выбрання прадстаўнікоў на сойм, паштальён паведаміў нам, што з-за адсутнасці коняў мы будзем некаторы час чакаць у нейкай няшчаснай вёсцы, таму мы з вялікім расчараваннем былі вымушаны змяніць наш маршрут, хаця ўсе вельмі хацелі патрапіць у сталіцу Літвы.
У першы вечар нашага знаходжання ў Горадні польскі шляхціц, якому мы былі прадстаўлены містэрам Жылібэрам, запрасіў нас на вячэру з вялікай адкрытасцю і сардэчнасцю. Пасля гадзіны размовы ен прадаставіў нас сваей жонцы і сыйшоў; пры гэтым ен не з'яўляўся больш цэлы вечар. Гэтая няўвага, якая кантраставала з ранейшай ветлівасцю запрашэння спачатку выклікала ў нас здзіўленне; але апасля мы даведаліся, што добрыя манеры кіравалі ім у абодвух выпадках. Запрасіўшы перад намі некалькіх польскіх спадароў, якія не размаўлялі на французскай мове і свабодна пілі, і ён справядліва падумаў, што мы са значна большай прыемнасцю зможам правесці гэты вечар у кампаніі ледзі. У выніку атрымалася вельмі прыемная вечарына за вячэрай; бо палякі вельмі жыццялюбівыя людзі, і жанчыны іх вельмі гжэчныя і выхаваныя.
 
Мы абедалі на наступны дзень з віцэ-канцлерам Літвы графам Тызенгаўзам; гэта была імпрэза, прымеркаваная да будучага сойміку, які меў адбыцца ў Горадні з мэтай выбраць прадстаўнікоў на будучы вялікі сойм. За сталом было восемдзесят дваран, усе, за рэдкім выключэннем, у нацыянальных строях, голавы былі паголеныя згодна польскай модзе. Перад абедам яны віталіся з віцэ-канцлерам з вялікай павагай, некаторыя цалавалі ніз яго вопраткі, іншыя нахіляліся і цалавалі яго ногі. Увечары быў баль. Кампанія забаўляла сабе польскімі і англійскімі танцамі. Польскія танцы простыя, але ім не бракуе грацыі, і настрой у іх выключна прыемны: кампанія стаіць у парах, першы кавалер вядзе сваю партнэрку ўздоўж пакоя вельмі падобным да менуэта спосабам. Пасля ен адпускае руку жанчыны, робіць маленькае кола і зноў паўтарае тыя ж самыя рухі да сканчэння. Другая пара пачынае, як толькі першая зробіць пару крокаў, і хутка ідзе за ей такім чынам, каб усе пары нібыта плылі адна за адной адначасова. Палякі вельмі любяць гэты танец, хаця ў ім амаль няма разнастайнасці — яны працягваюць рабіць гэта напрацягу паўгадзіны і часта ўзнаўлялі яго падчас вечара. Інтэрвалы былі запоўнены англійскімі народнымі танцамі, якія яны выконвалі так жа майстарскі і з такім жа захапленнем. Элегантная вячэра, на якую былі запрошаны толькі выбраныя асобы, стала прыемным завяршэннем дня. Граф ветліва пераконваў нас, каб мы правялі яшчэ час у Горадні і запрасіў нас ў свой дом, але паколькі мы імкнуліся як мага хутчэй трапіць у Пітэрбург да пачатку зімы, мы адмовіліся ад яго запрашэння, якое ў любым іншым выпадку прынялі б з задавальненнем. Некаторыя прадстаўнікі гарадзенскай кампаніі аднак жа спрабавалі затрымаць нас, прымусіўшы працаўніка, які рэмантаваў наш экіпаж, працаваць як мага павольней. І хаця мы заўважылі гэтыя захады, мы тым ня менш зрабілі выгляд, што нічога не было. Але каб не прычыняць нікому нязручнасцяў, мы вырашылі з'ехаць уначы, не інфармуючы нікога. Мы накіроўваліся ў Вільню, але паколькі гэта быў час выбрання прадстаўнікоў на сойм, паштальён паведаміў нам, што з-за адсутнасці коняў мы будзем некаторы час чакаць у нейкай няшчаснай вёсцы, таму мы з вялікім расчараваннем былі вымушаны змяніць наш маршрут, хаця ўсе вельмі хацелі патрапіць у сталіцу Літвы.
 
== 15—18 жніўня ==
<!-- с. 237-->Працяг вандроўкі па Літоўскім Княстве
 
КолькасцьКолькасьць габрэяў.
Працяг вандроўкі па Літоўскім Княстве
— Колькасць габрэяў.
— Кепская якасць дарог і недаступнасць месцаў для начлегу.
— Завяршэнне сойму ў Менску.
Радок 69 ⟶ 63:
— Заўвагі на тэму каўтуна (Plica Polonica).
У час нашага падарожжа па Літоўскім княстве нас ўразілі вялікія натоўпы габрэяў, якія, хаця і з'яўляюцца ў вялікай колькасціколькасьці ў кожнай частцы Польшчы, але, тут, здаецца, маюць свае галоўныя пасяленні тут, у гэтай частцы дзяржавы. Калі вы шукаеце перакладчыка, вам прыводзяць габрэя; калі вы прыходзіце ў карчму, то гаспадар — габрэй; калі вы хочаце знайсці паштовых коняў, то габрэй іх знойдзе, і габрэй будзе імі кіраваць; калі вы купляеце нешта, то габрэй зноў вам дапаможа: гэта, напэўна, адзіная краіна ў Эўропе, дзе габрэі працуюць на зямлі, і мы часта бачылі іх занятымі сеяннем, жатвой, кастбойкасьбой, і іншымі відамі работы.
Дарогі ў Літве цалкам закінутыя, ненашмат лепшыя за проста сцежкі, якія кружляюць праз гушчары без найменшай прыкметы штучнага накірунку: яны часцяком становяцца такімі вузкімі, што з цяжкасюць прапускаюць калёсы; іх пастаянна перакрываюць ствалы і пні дрэваў, і на дарозе бывае шмат пяску, ад чаго восем маленькіх коняў ледзве цягнулі нас наперад. Нам дапамагалі памочнікі кучара, якімі часта былі хлопчыкі дзесяці або дванаццаці гадоў, загартаваныя і суворыя, якія ехалі прамежкі 20 або нават 30 ангельскіх міляў без сядла, і апранутыя ўсяго ў кашулю і парткі. Масты цераз рачулкі і ручаі былі настолькі кволымі і такімі старымі, што яны, здавалія гатовымі распасціся пад вагой павозкі, і мы сябе віншавалі з тым, што здолелі іх пераехаць без здарэнняў. Некаторыя вандраўнікі заўважалі, што лясы, праз якія ляжаў наш шлях, [часта] запальваюцца ад маланак або іншых натуральных прычынаў, і гараць доўгі час. Мы спачатку лічылі гэта прадстаўленьне добраабгрунтаваным, бо бачылі ў шматлікія выпаленыя месцы. Як мы высветлілі, запытаўшы, сяляне мусяць здаваць панам пэўную колькасць скіпідару штогод, і для гэтага спальваюць стаячыя ствалы хвояў, і збіраюць жывіцу, калі яна цячэ па галінах. Мы бачылі няшмат дрэваў без адзнакаў агню на іх: некаторыя былі чалкам пачарнеўшымі, і амаль да залы спаленыя, некаторыя напалову, іншыя значна апаленыя, але яна ўсё ж працягвалі расці.
 
Дарогі ў Літве цалкам закінутыя, ненашмат лепшыя за проста сцежкі, якія кружляюць праз гушчары без найменшай прыкметы штучнага накірунку: яны часцяком становяцца такімі вузкімі, што з цяжкасюцьцяжкасьцю прапускаюць калёсы; іх пастаянна перакрываюць ствалы і пні дрэваў, і на дарозе бывае шмат пяску, ад чаго восем маленькіх коняў ледзве цягнулі нас наперад. Нам дапамагалі памочнікі кучара, <!-- с. 238-->якімі часта былі хлопчыкі дзесяці або дванаццаці гадоў, загартаваныя і суворыя, якія ехалі прамежкі 20 або нават 30 ангельскіх міляў без сядла, і апранутыя ўсяго ў кашулю і парткі. Масты цераз рачулкі і ручаі былі настолькі кволымі і такімі старымі, што яныздавалася, здаваліяшто яны гатовымімаглі распасцісяразбурыцца пад вагой павозкі, і мы сябе віншавалі з тым, што здолелі іх пераехаць без здарэнняў. Некаторыя вандраўнікі заўважалі, што лясы, праз якія ляжаў наш шлях, [часта] запальваюцца ад маланак або іншых натуральных прычынаў, і гараць доўгі час. Мы спачатку лічылі гэта прадстаўленьне добраабгрунтаваным, бо бачылі ў шматлікія выпаленыя месцы. Як мы высветлілі, запытаўшы, сяляне мусяць здаваць панам пэўную колькасць скіпідару штогод, і для гэтага спальваюць стаячыя ствалы хвояў, і збіраюць жывіцу, калі яна цячэ па галінах. Мы бачылі няшмат дрэваў без адзнакаў агню на іх: некаторыя былі чалкам пачарнеўшымі, і амаль да залы спаленыя, некаторыя напалову, іншыя значна апаленыя, але яна ўсё ж працягвалі расці.
15 жніўня. Пасля 12 гадзінаў бесперапыннай вандроўкі мы прыбылі позна ўвечары ў Беліцу, што знаходзіцца ў 90 мілях ад Горадні, спадзяючыся ўжо з раніцы 17-га быць у Менску, дзе быў прызначаны соймік па выбары нунцыя. Мы спыніліся на кароткі час у Наваградку, які ўвесь пабудаваны з дрэва, за выключэннем двох ці трох напаўразбураных цэгляных будынкаў, жаночага манастыра іезуітаў і некалькіх развальваючыхся муроў навокал невялікага ўзвышша, каранаванага рэшткамі старой цытадэлі. Каля Навагродца мы бачылі шмат узвышшаў, якія сяляне клічуць шведскімі магіламі. У гэтай частцы краіна была менш пясчанай, з багатай глебай, і больш разнастайнымі ўзвышшамі і далінамі: неабсяжныя прасторы лясоў часцей перарываліся вёскамі і палямі, на якіх пасвіліся шматлікія статкі рагатай жывелы. Па прыбыцці ў маленькую веску Мір мы пачулі, што наш намер прыехаць у Менск да раніцы быў практычна нерэальны, нават калі б мы працягвалі ехаць усю ноч. Адлегласць да Менску была дзесьці паміж 60 і 70 мілямі, ноч надзвычай цемнай, дарога дрэннай; да таго ж нам паведамілі, што наперадзе нас чакаюць некалькі мастоў, якія цяжка праехаць нават удзень без адмысловых перасцярогаў. Наша прага наведаць выбары нунцыя усе ж такі саступіла гэтым папярэджанням, асабістая бяспека была важнейшай за амбіцыі. Але Мір не занадта стымуляваў жаданне застацца ў ім, бо галеча жыхароў адмаўляла саму магчымасць нават самых звычайных выгодаў і харчавання; адзіным пазітыўным дадаткам было тое, што прынамсі тут не існавала небяспекі, звязанай з падарожжам, і найбольшым камфортам для нас было тое, што мы перадыхнулі ад дарожнай стомы.
 
Некаторыя вандраўнікі заўважалі, што лясы, праз якія ляжаў наш шлях, [часта] запальваюцца ад маланак або іншых натуральных прычынаў, і гараць доўгі час. Мы спачатку лічылі гэта прадстаўленьне добраабгрунтаваным, бо бачылі шматлікія выпаленыя месцы. Як мы высветлілі, запытаўшы, сяляне мусяць здаваць панам пэўную колькасьць шкіпінару штогод, і для гэтага спальваюць стаячыя ствалы хвояў, і збіраюць жывіцу, калі яна цячэ па галінах. Мы бачылі няшмат дрэваў без адзнакаў агню на іх: некаторыя былі цалкам пачарнеўшымі, і амаль да залы спаленыя, некаторыя напалову, іншыя значна апаленыя, але яны ўсё ж працягвалі расці.
Увечары 17 мы прыехалі ў Менск. У параўнаньні з надзвычай благімі ўмовамі нашага начлегу ў Міры, Менск падаўся нам узорам высогака густу й раскошы. Там мы жылі ў камфорце, які дагэтуль быў нам невядомы; акуратны, вымыты пакой з цаглянай падлогай, адсутнасьць скочак і мух, вялікая колькасьць чыстай саломы, добрага хлеба і свежага мяса. Начны сон аднавіў нашыя сілы, і мы накіраваліся ў сталовую залю Езуіцкага кляштару, дзе на папярэдні дзень былі абраныя нунцыі. Спачатку мы не маглі патрапіць ваўнутр, пакуль не з'явіўся чалавек, які выглядаў важнай асобай, які запытаўся па-нямецку, з якой краіны мы былі, і з якой мэтай з'явіліся. Мы адказалі, што мы — тры джэнтэльмены з Англіі, якія меліжаданне хацелі наглядаць кожную з'яву, вартую ўвагі, у гэтым месцы. Спадар выказаў здзіўленьне наконт прастаты нашага адзеньня, асабліва наконт адсутнасці шабляў. «У Польшчы», — ён сказаў, — «кожны джэнтэльмен носіць сваю шаблю як знак свайго рангу і ніколі не з'яўляецца на людзях без яе. Я прапаную вам пратрымлівацца гэтай традыцыі, пакуль вы вандруеце па гэтай краіне, калі вы хочаце, каб да вас ставіліся як да джэнтэльменаў».
Мы падзякавалі за параду і прайшлі ўслед за ім у сталовую залю. У залі мы знайшлі большасць дэлегатаў сойму, якія ўжо не былі занятыя справамі дзяржаўнай важнасьці. Іншымі словамі, яны проста пілі, што з'яўляецца такой жа важнай часткай выбарчага працэсу ў Польшчы, як і ў Брытаніі. Адзін спадар, да якога ўсе ставіліся з павагай, быў заняты тым, што паднасіў келіхі выбарцам, якія стаялі ў розных кутах залі. Выбарцы краналі хлеб, кланяліся й пілі за здароў'е нунцыяў і адзін аднаго з адзнакай вялікай сур'ёзнасці на тварах. Некаторыя з польскіх джэнтэльменаў размаўлялі са мной на латыні — яны растлумачылі мне, што кожная з ваяводзтва падзяляецца на пэўную колькасьць раёнаў, і што кожны раён абірае двох нунцыяў.
 
15 жніўня. ПасляПасьля 12 гадзінаў бесперапыннай вандроўкі мы прыбылі позна ўвечары ў Беліцу, што знаходзіцца ў 90 мілях ад Горадні, спадзяючыся ўжо з раніцы 17-га быць у Менску<!-- с. 239-->, дзе быў прызначаны соймік па выбары нунцыя. Мы спыніліся на кароткі час у Наваградку, які ўвесь пабудаваны з дрэва, за выключэннем двох ці трох напаўразбураных цэгляных будынкаў, жаночага манастыра іезуітаўезуітаў і некалькіх развальваючыхся муроў навокал невялікага ўзвышша, каранаванага рэшткамі старой цытадэлі. Каля НавагродцаНаваградка мы бачылі шмат узвышшаў, якія сяляне клічуць шведскімі магіламі. У гэтай частцы краіна была менш пясчанай, з багатай глебай, і больш разнастайнымі ўзвышшамі і далінамі: неабсяжныя прасторы лясоў часцей перарываліся вёскамі і палямі, на якіх пасвіліся шматлікія статкі рагатай жывелыжывёлы. Па прыбыцці ў маленькую вескувёску Мір мы пачулі, што наш намер прыехаць у Менск да раніцы быў практычна нерэальны, нават калі б мы працягвалі ехаць усю ноч. Адлегласць да Менску была дзесьці паміж 60 і 70 мілямі, ноч надзвычай цемнай, дарога дрэннай; да таго ж нам паведамілі, што наперадзе нас чакаюць некалькі мастоў, якія цяжка праехаць нават удзень без адмысловых перасцярогаў. Наша прага наведаць выбары нунцыя усе ж такі саступіла гэтым папярэджанням, асабістая бяспека была важнейшай за амбіцыі. Але Мір не занадта стымуляваўвыклікаў жаданне застацца ў ім<!-- с. 240-->, бо галеча жыхароў адмаўляла саму магчымасць нават самых звычайных выгодаў і харчавання; адзіным пазітыўным дадаткам было тое, што прынамсі тут не існавала небяспекі, звязанай з падарожжам, і найбольшым камфортам для нас было тое, што мы перадыхнулі ад дарожнай стомы.
Я спытаў, ці былі альтэрнатыва на выбарах і яны паведамілі мне, што 3 кандыдаты ўдзельнічалі. Калі я спытаў, ці належаўвыбраны нунцый да партыі караля, яны адказалі мне, што «У дадзеным выпадку мы следавалі рэкамендацыі караля». «Ваша рашэнне, — адказаў я — вельмі разумнае: ці ён не з'яўляецца добрым кіраўніком?» «Добрым кіраўніком!» — сказалі палякі. «Так, ён — найбольш бліскучы кароль, які калі-небудзь займаў трон.»
 
Увечары 17 мы прыехалі ў Менск. У параўнаньні з надзвычай благімі ўмовамі нашага начлегу ў Міры, Менск падаўся нам узорам высогакавысокага густу й раскошы. Там мы жылі ў камфорце, які дагэтуль быў нам невядомы; акуратны, вымыты пакой з цаглянай падлогай, адсутнасьць скочак і мух, вялікая колькасьць чыстай саломы, добрага хлеба і свежага мяса. Начны сон аднавіў нашыя сілы, і мы накіраваліся ў сталовую залю Езуіцкага кляштару, дзе на папярэдні дзеньнапярэдадні былі абраныя нунцыі. Спачатку мы не маглі патрапіць ваўнутртуды, пакуль не з'явіўся чалавек, які выглядаў важнай асобай, які запытаўся па-нямецку, з якой краіны мы былі, і з якой мэтай з'явіліся. Мы адказалі, што мы — тры джэнтэльмены з Англіі, якія меліжаданне хацелі наглядацьпаглядзець кожную з'явуусё, вартуюшто варта ўвагі, у гэтым месцы. Спадар выказаў здзіўленьне наконт прастаты нашага адзеньня, асабліва наконт адсутнасці шабляў. «У Польшчы», — ён сказаў, — «кожны джэнтэльменджэнтльмен носіць сваю шаблю як знак свайго рангу і ніколі не з'яўляецца на людзях без яе. Я прапаную вам пратрымлівацца гэтай традыцыі, пакуль вы вандруеце па гэтай краіне, калі вы хочаце, каб да вас ставіліся як да джэнтэльменаўджэнтльменаў».<!-- с. 241-->Мы падзякавалі за параду і прайшлі ўслед за ім у сталовую залю. У залі мы знайшлі большасць дэлегатаў сойму, якія ўжо не былі занятыя справамі дзяржаўнай важнасьці. Іншымі словамі, яны проста пілі, што з'яўляецца такой жа важнай часткай выбарчага працэсу ў Польшчы, як і ў Брытаніі. Адзін спадар, да якога ўсе ставіліся з павагай, быў заняты тым, што паднасіў келіхі выбарцам, якія стаялі ў розных кутах залі. Выбарцы краналі хлеб, кланяліся й пілі за здароў'е нунцыяў і адзін аднаго з адзнакай вялікай сур'ёзнасці на тварах. Некаторыя з польскіх джэнтльменаў размаўлялі са мной на латыні — яны растлумачылі мне, што кожнае ваяводзтва падзяляецца на пэўную колькасьць раёнаў, і што кожны раён абірае двох нунцыяў.
Мінск — гэта вялікае места: дзве царквы, і кляштар, які належыць езуітам, пабудаваныя з цэглы, а астатнія будынкі, хаця і драўляныя, але маюць прыстойнейшы выгляд, чым большасць будынкаў у краіне.
Па вяртанні ў карчму, мы атрымалі запрашэнне на абед ад аднаго польскага графа: але паклькі надвор'е было падыходзячым, і наш экіпаж быў каля брамы, і ўсе рэчы былі падрыхтаваныя да імгненнага ад'езду, мы вырашылі адмовіцца ад магчымасці увесялення дзеля магчымасці паскорыць нашу вандроўку.
 
Я спытаў, ці былі альтэрнатыва на выбарах і яны паведамілі мне, што 3 кандыдаты ўдзельнічалі. Калі я спытаў, ці належаўвыбраныналежаў выбраны нунцый да партыі караля, яны адказалі мне, што «У дадзеным выпадку мы следавалі рэкамендацыі караля». «Ваша рашэнне, — адказаў я — вельмі разумнае: ці ён не з'яўляецца добрым кіраўніком?» «Добрым кіраўніком!» — сказалі палякі. «Так, ён — найбольш бліскучы кароль, які калі-небудзь займаў трон.»
18 жніўня. Мы былі значна стомлены нашай вандроўкай ад Менска да Смалявіч, якія хаця і знаходзяцца ў 30 мілях, але з-за дрэнных дарог і нечаканых затрымак з'явіліся перад намі толькі праз 12 гадзінаў. Надвор'е было халоднае, дарогі — горшыя, чым звычайна, дзьмуў марозны вецер, і вечар быў незвычайна цемны. Мы ўжо не спадзяваліся дасягнуць месца прызначэння, калі гук адчыняючыхся брамаў і грукат калесаў нашага экіпажу па драўлянай падлозе не абвясцілі прыбыцце. Скураныя запавесы экіпажа былі плотна зачынены супраць ветру і дажджу, таму мы не маглі ведаць, у якое месца мы трапілі. Пасля высадкі мы апынуліся ў сярэдзіне вялікай адрыны, у дальнім канцы якой у вагні без коміна ляжалі дзве вялікія хвоі з усімі галінамі. Агмень быў акружаны некалькімі постацямі, у чорных робах, з даўгімі барадамі, якія перамешвалі нешта ў вялікім казане, падвешаным над агнём. Вера ў вядзьмарства, ці трохі забабонаў, калі б мы іх мелі, маглі б прадставіць усю гэтую кампанію як групу вядзьмакоў, удзельнічаючых у нейкім таямнічым рытуале, але пасля нядоўгага разгляду мы заўважылі, што гэта нашыя старыя сябры — габрэі, якія гатавалі вячэру.
Наступным ранкам мы рушылі далей, па нашаму звычаю, з раніцы, не маючы ані наймалейшага жадання застацца ў гэтых хацінах, у якіх бруд і галеча ідуць побач, поўных паразітамі. Каля Барысава мы пераехалі Бярэзіну, якая памылкова была ўсталявана некаторымі географамі як сучасная мяжа паміж Расіяй і Польшчай, і з іншага баку горада натыкнуліся на лагер 2000 расійскіх салдат, якія ішлі да Варшавы. У Барысаве габрэі забяспечылі нас дзесяццю конямі і размясцілі іх у два рады, шэсць за намі і чатыры спераду. Насамрэч, патрабуецца вялікая вынаходлівасць, каб правільна размеркаваць коней, таму вазніцы доўга размяркоўвалі іх, перасоўваючы коней згодна з іх якасцямі і станам здароўя. Нарэшце атрымалася камбінацыя, якая іх задаволіла, але ў выніку шырыня экіпажа з конямі атрымалася досыць вялікай. Добра ведаючы, што коні, звязаныя такім чынам, патрабуюць больш месца, чым могуць прадаставіць польскія дарогі, мы спрабавалі пераканаць возніцаў размясціць іх парамі, але тыя ўперліся і не жадалі слухаць нашых аргументаў. У выніку мы здолелі перасунуць толькі двух коняў, астатнія восем засталіся ў першапачатковым парадку. У гэты спосаб мы і працягнулі падарожжа, стала сутыкаючыся з перашкодамі на шляху праз дзікую мясцовасць, якая настолькі зарасла лесам, што наша карэта ледзь праходзіла ў шырыню дарогі. У некаторых мейсцах мы былі вымушаны выпрагчы двух, а то і чатырох коней, часта прыходзілася вылазіць і дапамагаць прыбіраць з дарогі ўпалыя дрэвы, а потым ізноў шукаць дарогу праз амаль непраходны лес. У некаторых частках леса мы назіралі памосты, якія былі прыбіты да дрэваў у 12 футах ад зямлі. На вялікіх ловах да гэтых памостаў дадаюцца лесвіцы дзеля таго, каб паляўнічыя, напаткаўшы мядзведзя, маглі хутка забрацца на іх; мядзведзь хаця і добры альпініст, але ня можа падняцца з нахіленых па бакох дадатковых дошак.
Мы былі шчаслівы нарэшце дасягнуць Найцы і хаця спыніліся ў самай няшчаснай хаце з усіх, што бачылі за ўвесь час, былі вельмі задаволены. Адзінай рэччу з мэблі быў маленькі стол, а адзіным посудам — паламаны гліняны збан, у якім была прыгатаваная наша ежа. Ен жа выкарыстоўваўся як талерка. Мы з'елі нашу бедную ежу пад святлом лучыны, якая была воткнута ў шчыліну ў сцяне і навісала над сталом. Гэтая лучына гарэла, калі гэта можна так назваць, толькі дзякуючы скіпідару, якім была прапітана. Яна служыла нам замест свечкі, пра якую, відаць, не чуў ніхто з гэтай вескі. Незвычайна, што нядбайны метад выкарыстання гэтых лучын не надта часта прыводзіць да жахлівых наступстваў, хаця жыхары выкарыстоўваюць іх з мінімальнай асцярожнасцю, якую мы назіралі, пры гэтым іскры часта падалі на салому, з якой былі прыгатаваны нашы ложкі. Пры ўсім гэтым мы былі не ў стане абудзіць у іх хоць якую ступень асцярожнасці. Праз некаторы час, аднак жа, мы ўжо амаль без эмоцый тушылі іскры, кожная з якіх магла прывесці да вялікага пажару, разумеючы абыякавасць жыхароў. Справа дайшла да таго, што я пачаў вадзіць лучынай над кучай саломы, каб знайсці нейкую дробязь, згубленую ў ей. Гэтая нядбайнасць, якую я легка набыў у гэтым выпадку, пераканала мяне ў тым (калі я магу параўноўваць вялікія рэчы з малымі), што я здолеў бы жыць нават у падножжы гары Везувій не баючыся вывяржэння. Ці сядзець абыякавым з ураджэнцамі Канстантынопаля падчас спусташаючай чумы.
 
Мінск — гэта вялікае места: дзве царквы, і кляштар, які належыць езуітам, пабудаваныя<!-- с. 242--> з цэглы, а астатнія будынкі, хаця і драўляныя, але маюць прыстойнейшы выгляд, чым большасць будынкаў у краіне.
Немагчыма ўявіць, наколькі малыя патрэбы для жыцьця ў літоўскіх сялянаў! Іх калёсы робяцца без ужываньня жалеза. Вупраж і павады звычайна зплятаюцца з кары дрэваў або з пераплеценых галінаў. Яны ня маюць іншых прыладаў акрамя сякеры, каб будаваць свае хаты, сваю мэблю і калёсы, іх вопратка — грубыя палатняная кашуля і нагавіцы, доўгае грубае паліто з воўны (drugget), або накідка з аўчынай шкуры, круглы чорны капялюш з падкладкай з воўны, і чаравікі зробленыя з кары дрэваў. Іх хаты будуюцца з ствалоў дрэваў, пакладзеных адно на другое, і выглядаюць як кучы дрэва з драўлянымі стрэхамі. Наколькі гэта непадобна на швайцарскія катэджы, якія будуюцца з тых жа матар'ялаў! Але іх хаты ня больш адрозьніваюцца, чым іх манэры. Вялікая розьніца паміж швайцарскімі і польскімі сялянамі, у іх паводзінах і настроі, моцна адлюстроўвае кантраст паміж іх урадамі. Швайцарцы адкрытыя, маюць прамыя, грубаватыя манэры, але гатовыя служыць і дапамагаць вам; яны схіляюць зьлёгку галовы, або трохі сьцягваюць набок капялюш, калі ты калі ты праязджаеш побач, але чакаюць, што ім таксама адкажуць з адпаведнай ветлівасьцю, яны гатовыя раззлавацца з-за любой грубасьці, і іх не абразіш без адказнасьці за гэта. Зусім наадварот з польскімі сялянамі: яны надзвычай прыніжаныя ў тым, як яны выкавзваюць прыкметы павагі: яны схіляліся да зямлі, здымалі свае капелюша або шапкі, трымаючы іх у руках да той, пары пакуль мы не схаваемся зь віду, спынялі свае калёсы пры першых поглядзе на нашу павозку. Іншымі словамі, іх усе паводзіны былі яўнымі сімптомамі найвышэйшай ступнеі прыслужлівасьці. І хаця свабоду праслаўляюць у Польшчы гэтак жа часта як і ў Швайцарыі, але наколькі па-рознаму адчуваецца яна ў гэтых дзьвюх краінах! У адной яна роўна распаўсюджаная, і дае спакой і шчасьце па ўсім грамадзтве; у другім выпадку, яна засяроджаная на жменьцы людзей, і ў рэчаіснасьці зьяўляецца найгоршым гатункам дэспатызму.
Па вяртанні ў карчму, мы атрымалі запрашэнне на абед ад аднаго польскага графа: але паклькіпаколькі надвор'е было падыходзячым, і наш экіпаж быў каля брамы, і ўсе рэчы былі падрыхтаваныя да імгненнага ад'езду, мы вырашылі адмовіцца ад магчымасці увесялення дзеля магчымасці паскорыць нашу вандроўку.
 
18 жніўня. Мы былі значна стомлены нашай вандроўкай ад Менска да Смалявіч, якія хаця і знаходзяцца ў 30 мілях, але з-за дрэнных дарог і нечаканых затрымак з'явіліся перад намі толькі праз 12 гадзінаў. Надвор'е было халоднае, дарогі — горшыя, чым звычайна, дзьмуў марозны вецер, і вечар быў незвычайна цемны. Мы ўжо не спадзяваліся дасягнуць месца прызначэння, калі гук адчыняючыхся брамаў і грукат калесаў нашага экіпажу па драўлянай падлозе не абвясцілі прыбыццепрыбыццё. Скураныя запавесызанавескі экіпажа былі плотнашчыльна зачынены супраць ветру і дажджу, таму мы не маглі ведаць, у якое месца мы трапілі. ПасляПасьля высадкі мы апынуліся ў сярэдзіне вялікай адрыны, у дальнім канцы якой у вагні без коміна ляжалі дзве вялікія хвоі з усімі галінамі. Агмень быў <!-- с. 243-->акружаны некалькімі постацямі, у чорных робах, з даўгімі барадамі, якія перамешвалі нешта ў вялікім казане, падвешаным над агнём. Вера ў вядзьмарства, ці трохі забабонаў, калі б мы іх мелі, маглі б прадставіць усю гэтую кампанію як групу вядзьмакоў, удзельнічаючыхякія удзельнічаць у нейкім таямнічым рытуале, але пасляпасьля нядоўгага разгляду мы заўважылі, што гэта нашыя старыя сябры — габрэі, якія гатавалі вячэру.
 
Наступным ранкам мы рушылі далей, па нашаму звычаю, з раніцы, не маючы аніякага жадання застацца ў гэтых хацінах, у якіх бруд і галеча ідуць побач, поўных паразітамі. Каля Барысава мы пераехалі Бярэзіну, якая памылкова была ўсталявана некаторымі географамі як сучасная мяжа паміж Расіяй і Польшчай, і з іншага боку горада натыкнуліся на лагер 2000 расійскіх салдат, якія ішлі да Варшавы.
 
Наступным ранкам мы рушылі далей, па нашаму звычаю, з раніцы, не маючы ані наймалейшага жадання застацца ў гэтых хацінах, у якіх бруд і галеча ідуць побач, поўных паразітамі. Каля Барысава мы пераехалі Бярэзіну, якая памылкова была ўсталявана некаторымі географамі як сучасная мяжа паміж Расіяй і Польшчай, і з іншага баку горада натыкнуліся на лагер 2000 расійскіх салдат, якія ішлі да Варшавы. У Барысаве габрэі забяспечылі нас дзесяццю конямі і размясцілі іх у два рады, шэсць за намі і чатыры спераду. Насамрэч, патрабуецца вялікая вынаходлівасць, каб правільна размеркаваць коней, таму вазніцы доўга размяркоўвалі іх, перасоўваючы коней згодна з іх якасцямі і станам здароўя. <!-- с. 244-->Нарэшце атрымалася камбінацыя, якая іх задаволіла, але ў выніку шырыня экіпажа з конямі атрымалася досыць вялікай. Добра ведаючы, што коні, звязаныя такім чынам, патрабуюць больш месца, чым могуць прадаставіцьзьмясьціць польскія дарогі, мы спрабавалі пераканаць возніцаў размясціць іх парамі, але тыя ўперлісяўпёрліся і не жадалі слухаць нашых аргументаў. У выніку мы здолелі перасунуць толькі двух коняў, астатнія восем засталіся ў першапачатковым парадку. УТакім гэты спосабчынам мы і працягнулі падарожжа, сталаувесь час сутыкаючыся з перашкодамі на шляху праз дзікую мясцовасць, якая настолькі зарасла лесам, што наша карэта ледзь праходзіла ў шырыню дарогі. У некаторых мейсцах мы былі вымушаны выпрагчы двух, а то і чатырох коней, часта прыходзілася вылазіць і дапамагаць прыбіраць з дарогі ўпалыя дрэвы, а потым ізноў шукаць дарогу праз амаль непраходны лес. У некаторых частках леса мы назіралі памосты, якія былі прыбіты да дрэваў у 12 футах ад зямлі. На вялікіх ловах да гэтых памостаў дадаюцца лесвіцы дзеля таго, каб паляўнічыя, напаткаўшы мядзведзя, маглі хутка забрацца на іх; мядзведзь хаця і добры альпініст, але ня можа падняцца з нахіленых па бакох дадатковых дошак.
 
У некаторых частках леса мы назіралі памосты, якія былі прыбіты да дрэваў у 12 футах ад <!-- с. 245-->зямлі. На вялікіх ловах да гэтых памостаў дадаюцца лесвіцы дзеля таго, каб паляўнічыя, напаткаўшы мядзведзя, маглі хутка забрацца на іх; мядзведзь хаця і добры альпініст, але ня можа падняцца з нахіленых па бакох дадатковых дошак.
 
Мы былі шчаслівырадыя нарэшце дасягнуць Найцы і хаця спыніліся ў самай няшчаснай хаце з усіх, што бачылі за ўвесь час, былі вельмі задаволены. Адзінай рэччу з мэблі быў маленькі стол, а адзіным посудам — паламаны гліняны збан, у якім была прыгатаваная наша ежа. ЕнЁн жа выкарыстоўваўся як талерка. Мы з'елі нашу бедную ежу пад святлом лучыны, якая была воткнута ў шчыліну ў сцяне і навісала над сталом. Гэтая лучына гарэла, калі гэта можна так назваць, толькі дзякуючы скіпідарушкіпінару, якім была прапітана. Яна служыла нам замест свечкі, пра якую, відаць, не чуў ніхто з гэтай вескі. Незвычайна, што нядбайны метад выкарыстання гэтых лучын не надта часта прыводзіць да жахлівых наступстваў, хаця жыхары выкарыстоўваюць іх з мінімальнай асцярожнасцю, якую мы назіралі, пры гэтым іскры часта падалі на салому, з якой былі прыгатаваны нашы ложкі. Пры ўсім гэтым мы былі не ў стане абудзіць у іх хоць якую ступень асцярожнасці. Праз некаторы час, аднак жа, мы ўжо амальспакойна<!-- безс. эмоцый246--> тушылі іскры, кожная з якіх магла прывесці да вялікага пажару, разумеючы абыякавасць жыхароў. Справа дайшла да таго, што я пачаў вадзіць лучынай над кучай саломы, каб знайсці нейкую дробязь, згубленую ў ей. Гэтая нядбайнасць, якую я легкалёгка набыў у гэтым выпадку, пераканала мяне ў тым (калі я магу параўноўваць вялікія рэчы з малымі), што я здолеў бы жыць нават у падножжы гары Везувій не баючыся вывяржэння. Ці сядзець абыякавым з ураджэнцамі Канстантынопаля падчас спусташаючай чумы.
 
Немагчыма ўявіць, наколькі малыямала патрэбыпатрабуецца для жыцьця ў літоўскіхлітоўскім сялянаўсялянам! Іх калёсы робяцца без ужываньня жалеза. Вупраж і павады звычайна зплятаюццасплятаюцца з кары дрэваў або з пераплеценых галінаў. Яны ня маюць іншых прыладаў акрамя сякеры, каб будаваць свае хаты, сваю мэблю і калёсы, іх вопратка — грубыя палатняная кашуля і нагавіцы, доўгае грубае паліто з воўныгрубай (drugget)воўны, або накідка з аўчынайавечай шкуры, круглы чорны капялюш з падкладкай з воўны, і чаравікі зробленыя з кары дрэваў. Іх хаты будуюцца зса ствалоў дрэваў, пакладзеных адно на другое, і выглядаюць як кучы дрэва з драўлянымі стрэхамі. Наколькі гэта непадобна на швайцарскія катэджы, якія будуюцца з тых жа матар'ялаў! Але іх хаты ня больш адрозьніваюцца, чым іх манэры. Вялікая розьніца паміж <!-- с. 247-->швайцарскімі і польскімі сялянамі, у іх паводзінах і настроі, моцна адлюстроўвае кантраст паміж іх урадамі. Швайцарцы адкрытыя, маюць прамыя, грубаватыя манэры, але гатовыя служыць і дапамагаць вам; яны схіляюць зьлёгку галовы, або трохі сьцягваюць набок капялюш, калі ты калі ты праязджаеш побач, але чакаюць, што ім таксама адкажуць з адпаведнай ветлівасьцю, яны гатовыя раззлавацца з-за любой грубасьці, і іх не абразіш без адказнасьці за гэта. Зусім наадварот з польскімі сялянамі: яны надзвычай прыніжаныя ў тым, як яны выкавзваюцьвыказваюць прыкметы павагі: яны схіляліся да зямлі, здымалі свае капелюшакапелюшы або шапкі, трымаючы іх у руках да той, пары, пакуль мы не схаваемся зь віду, спынялі свае калёсы пры першых поглядзе на нашу павозку. Іншымі словамі, іх усе паводзіны былі яўнымі сімптомамі найвышэйшай ступнеіступені прыслужлівасьці. І хаця свабоду праслаўляюць у Польшчы гэтак жа часта як і ў Швайцарыі, але наколькі па-рознаму адчуваецца яна ў гэтых дзьвюх краінах! У адной яна роўна распаўсюджаная, і дае спакой і шчасьце па ўсім грамадзтве; у другім выпадку, яна засяроджаная на жменьцы людзей, і ў рэчаіснасьці зьяўляецца найгоршым гатункам дэспатызму.
Падчас таго, як мы крочылі праз краіну, назіралі некалькіх чалавекаўчалавек са зблытанымі валасамі, што пайшло ад захворвання, названага ''Plica Polonica'' (''каўтун — заўвага перакладчыка''): гэта назва звязаная з Польшчай, хаця хвароба з'яўляецца вельмі частай і ў Вугоршчыне, Татарыі і некалькіх<!-- с. 248--> памежных нацыях, і выпадкі час ад часу з'яўляюцца ў розных краінах.

Згодна назіранням доктара Веата (Vieat), вынаходлівага швейцарскагашвайцарскага лекара, які доўга жыў у Польшчы і выдаў трактат на гэту тэму, ''Plica Polonica'' выцякае з ядучай склізі, трапляючайякая утрапляе ў валасы, склейваючайсклейвае іх разам у адну масу. Сімптомы, больш ці менш моцныя, у залежнасці ад канстытуцыі пацыента, гэта зуд, пухліны, язвы, болі ў галаве, слабасць і г.д.
Plica Polonica — гэта інфекцыйная хвароба, якая, як і праказа, усе яшчэ мае мейсца сярод людзей, якія ігнаруюць медыцыну, і не зважаюць на яе развіццё; але яна рэдка з'яўляецца ў тых краінах, дзе прынятыя неабходныя перасцярогі. Інфекцыя верагодна не распаўсюджваецца сярод рускіх дзякуючы выкарыстанню лазні.
 
== Крыніцы ==
* [http://web.archive.org/web/20070918182825/http://www.pozirk.org:80/?p=881 Вандроўкі па Вялікім Княстве, частка І: Візыт у Гродна, 13 жніўня 1778] 6 верасьня 2007, аўтар: Зьміцер Солтан
 
[[Катэгорыя:Вільям Кокс]]